باغ عفیف آباد شیراز | از زیباترین باغ های ایرانی

جاذبه‌های تاریخی زیادی در گوشه‌‌وکنار ایران عزیزمان به چشم می‌خورند که هر یک نشانی از تاریخ‌وفرهنگ غنی این سرزمین کهن دارند و علاقه‌مندان را از راه‌های دورونزدیک به‌سوی خود می‌کشانند. در دیار شیراز با حال‌وهوای متفاوت و عطر بهارنارنجش به باغ عفیف آباد شیراز می‌رویم، تا از تاریخچه باغ عفیف آباد برایتان بگوییم و عکس باغ عفیف آباد شیراز را نشانتان بدهیم؛ این‌بار نوبت عفیف آباد است که درش را به رویمان بگشاید و پذیرای ذهن کنجکاومان باشد. 

چرا باغ عفیف آباد شیراز؟

• یکی از جاذبه های گردشگری شیراز است.
• نمونه کاملی از هنر گُل‌کاری ایرانی به شمار می‌رود.
• در این مجموعه یک بنای شاهانه، یک موزه و باغی جذاب انتظارتان را می‌کشد.
• عفیف آباد را می‌توان در زمره زیباترین و کهن‌ترین باغ‌های شیراز قرار داد.
• ویژگی معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجاریه را در خود دارد.

آشنایی با باغ عفیف آباد | نمونه عالی گل‌آرایی ایرانی

اگر گذرتان به‌سمت خیابان عفیف آباد شیراز کج شود، در میان همهمه آن، دری را می‌بینید که بر سردرش نام باغ عفیف آباد نقش بسته است. اینجا همان جایی است که حال‌وهوای شما را تازه می‌کند و سفری متفاوت در تاریخ را برای‌تان رقم می‌زند؛ باغی قاجاری و متعلق به دوران ناصرالدین شاه که ساختمانی مجلل و دو طبقه در میان خود دارد و با همت ارتش، موزه نظامی نیز در آن برپا شده است. همچنین در این گشت‌وگذار یکی از باغ‌های کهن و زیبای شیراز را می‌بینید که آن را میزبان نمونه‌ای عالی از گُل‌کاری ایرانی می‌دانند و ظرافت نقش‌ونگارهایش را در کمتر جایی می‌توان دید. وسعتش  به حدود ۱۲۷۰۰۰ متر مربع می‌رسد و می‌توانید لحظاتی به یادماندنی را در قهوه‌خانه‌اش بگذرانید و یا قدمی در کنار درختان تنومندش بزنید. 

ثبت ملی: در تاریخ 10 خرداد 1351 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

حال خوب باغ عفیف آباد

وقتی از باغ عفیف آباد سخن می‌گوییم، در واقع فقط از یک جاذبه تاریخی حرف نمی‌زنیم، در این باغ حال‌وهوایی جریان دارد که انرژی تازه‌ای به شما می‌بخشد. وقتی قدم به درون آن می‌گذارید، از همهمه شهر فاصله گرفته و به نغمه پرندگان و صدای خوش جریان آب گوش می‌سپارید. درختان سربلند و قدبرافراشته، گل‌ها و چمن‌های سرسبز، چیزهایی‌اند که در قاب چشمان شما جای می‌گیرند. اگر بهار را برای رفتن به شهر بهارنارنج برگزینید و جلوه بهشتی اردیبهشت را در عفیف آباد به تماشا بنشینید که نور علی نور می شود. 

ستون‌های برافراشته این سازه، بهانه خوبی برای ثبت عکس‌های زیبا است؛ می‌توانید به سراغ بخش اجاره لباس‌های سنتی در باغ بروید و تن‌پوش سنتی شیراز را بر تن کنید؛ حالا همه چیز آماده است تا خاطره بسازید و کلی عکس‌های قجری و شاهانه ثبت کنید. توپ و تانک‌های عمارت کنجکاوتان می‌کند تا در کنار لذت بردن از زیبایی‌های باغ، گشتی هم در موزه ارتش بزنید و با انواع اسلحه‌، توپ و چیزهای دیگر آشنا شوید.

تاریخچه باغ عفیف آباد

در دوره قاجار و سال 1284 هجری قمری بود که میرزا علی محمدخان قوام الملک دوم بنایی را در یکی از محله‌های اعیان‌نشین شیراز ساخت. علی محمدخان پسر حاج علی اکبر خان قوام بود و به قوام الملک شهرت داشت. خاندان قوام شیرازی از خاندان‌های قدرتمند و با نفوذ شیراز در دوره قاجار بودند و تسلط زیادی بر این منطقه داشتند. میرزا علی محمدخان برای احداث بنای شاهانه‌اش باغی را در خیابان عفیف آباد کنونی خرید که به دوره صفویان تعلق داشت. یعقوب خان ذوالقدر، حکمران فارس در زمان شاه عباس، قلعه‌ای محکم از سنگ‌های گورستان جعفرآباد و مصلی در باغ ساخت و نامش را گلشن نهاد. ساختمان به‌مرور زمان تخریب شده بود و حال نوبت قوام الملک دوم بود تا به آن سروسامانی دهد. او به نوسازی باغ و درختانش همت گماشت و عمارتی زیبا و چشم‌نواز را در میان آن ساخت. قوام الملک دوم برای آبیاری درختان باغ قنات «لیمک» را در همان حوالی خرید و به این ترتیب مجموعه‌ای کامل را برای خود بنا کرد.

در اواخر دوران قاجار، عفیفه خانم، خواهرزاده بانی باغ، آن را به دست آورد و ساختار آن را متحول ساخت. این تغییرات به‌حدی بود که کم‌کم نام باغ به عفیف آباد مشهور شد. در زمان پهلوی، وارثان باغ، این بنای شاهانه را به فرح پهلوی همسر محمدرضا شاه هدیه دادند و در سال ۱۳۴۰ خورشیدی نیز ارتش آن را در مزایده به دست آورد. ارتش، حدود 7 سال از 1342 تا 1349 خورشیدی برای مرمت قسمت‌های مختلف این باغ زمان گذاشت. آن‌ها از الگوی کاخ ورسای فرانسه برای محوطه‌سازی باغ استفاده کردند. این مکان در آن زمان تفرجگاهی برای امرای ارتش به شمار می‌رفت و طبقه دوم آن نیز برای استقرار فرح دیبا و خاندان پهلوی آماده شده بود. پس از انقلاب اسلامی این مجموعه همچنان به ارتش تعلق داشت و همزمان با روز ارتش در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۷۰، به موزه نظامی شماره ۲ کشور تبدیل شد. از آن زمان تاکنون این اثر به‌عنوان موزه نظامى تحت اختیار سازمان عقیدتى و سیاسى ارتش جمهورى اسلامى ایران قرار دارد و دارای دو بخش اصلی موزه اسلحه و موزه عبرت است.

معماری مجموعه عفیف آباد

در عفیف آباد شاهد آمیزه‌ای از ویژگی‌های معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجار هستید. در ادامه به بخش‌های مختلف این باغ می‌رویم و برایتان از ویژگی‌های آن‌ها می‌گوییم:

ساختار باغ عفیف آباد

دیواری آجری دورتادور باغ کشیده شده و آن را از مناطق اطراف جدا کرده است. ورودی باغ، یک در چوبی است که در ضلع شمالی آن قرار دارد و در پیشانی سردر، نقش دو شیر به چشم می‌خورد که گویی در را میان پنجه‌های خود دارند. از در که بگذرید وارد دالانی می‌شوید که شما را به فضای اصلی باغ هدایت می‌کند. در دو سوی این دالان دو اتاقک با سقف چوبی قرار دارد که اتاق نگهبانی‌اند. 

حوضی مستطیل شکل و بزرگ فواره‌دار و درختان اطراف آن اولین چیزی است که در بدو ورود به باغ به چشمتان می‌آید. این حوض علاوه بر زیبا کردن مجموعه، فضای باغ را در فصول گرم نیز خنک می‌کند. باغ‌آرایی و گل‌آرایی بسیار زیبایی در این باغ به چشم می‌خورد که نمونه ارزشمندی از گل‌آرایی ایرانی به شمار می‌رود. وجه تمایز این باغ از سایر باغ‌ها حفظ کامل شیوه‌ باغ‌آرایی سنتی ایرانی در آن است و اثری از باغ‌آرایی نوین در آن به چشم نمی‌خورد. گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض مستطیلی شروع می‌شود و در امتداد آن، ساختمانی چشم‌نواز خودنمایی می‌کند. ابعاد باغ حدود 500 در 250 متر است که در تمام گذرگاه‌های آن، درختان سرو و کاج و چنار، بید، عرعر و غیره و درختان میوه‌ای همچون انار و نارنج قد علم کرده‌اند و در باغچه‏‌ها نیز آب‌نما وجود دارد.

ورودی اصلی باغ در زمان قوام الملک، سردری با ستون‌های مزین به تزیینات تخت جمشید داشت؛ اما به‌مرور دستخوش تغییراتی شد. قوام الملک دوم در ورودی این باغ یک مسیر بیضی ایجاد کرده بود که اتومبیل‌ها در آن تردد می‌کردند و می‌توانستند تا جلوی پله ورودی ساختمان بیایند. گذرگاه اصلی باغ در طول بزرگ‌تر آن قرار دارد و برای همین، کارشناسان تغییر ورودی اصلی باغ را به زمان بازسازی آن در زمان قوام الملک نسبت می‌دهند. آن‌ها بر این باورند که در طرح قرن هشتمی باغ، ورودی شرقی، ورودی اصلی به شمار می‌آمده است. شاهد دیگر بر این ادعا ساختمان کوشک است که در جهت شمالی-جنوبی کشیده شده و به‌همین دلیل نمای اصلی آن در ضلع شرقی دیده می‌شود.

طرح کاشت درختان همیشه سبز سرو و کاج در محور شرقی-غربی، طرح کاشت متداول در گذرگاه اصلی باغ ایرانی است و وجود جریان آب و مکث آن در قسمت‌های مختلف نیز ساختار باغ ایرانی را تداعی می‌کند. بر اساس ساختار باغ می‌توان محور شرقی-غربی را به‌عنوان محور اصلی آن در نظر گرفت که محورهای فرعی عمود بر آن شکل گرفته‌اند. عمارت کوشک درست در یک نقطه تلاقی خاص قرار دارد و گویی در میان بهشت واقع شده است.

گذرگاه اصلی، حکم ستون فقرات باغ را دارد؛ عناصر مهم کارکردی در ارتباط با همین محور شکل گرفته و منظر اصلی نیز در آن به وجود آمده است. این محور چشم‌اندازی بی انتها را به وجود آورده که در باغ‌های ایرانی به‌وفور دیده می‌شود. محور اصلی در شکل‌دهی هندسه و معنای باغ ایرانی اهمیت زیادی دارد و نقش آن در تعیین چگونگی ساختار باغ و فضای حاصل از آن کاملا بدیهی است. این گذرگاه در باغ‌های مختلف شکل گوناگونی به خود می‌گیرد و در باغ عفیف آباد نیز چهره خاص خود را دارد.

انشعاب گذرگاه اصلی به دو خیابان کوچک‌تر باعث شده تا فضایی در میان آن‌ها شکل بگیرد. محور اصلی در امتداد خود به فضایی باز می‌رسد که همان چمن مقابل کوشک است. همین مساله تنوع در دید و منظره را پدید می‌آورد و باغ را از یکنواختی خارج می‌کند. گویی این ساختار می‌خواهد نظر انسان را به فراسوی فضای محدود و انسان‌ساخت جلب کند و او را به فکر وا دارد. در اینجا چمن، عنصری واسطه میان دو حوض آب می‌شود و پیش‌فضایی را برای ورود به کوشک برای مهمانان فراهم می‌سازد. جالب اینجاست که مانند هر باغ ایرانی دیگری، دو فضای مشابه را، جز در مواردی معدود نمی‌توان در باغ یافت و همین است که میل قدم زدن و کشف جلوه‌های تازه را در انسان پدید می‌آورد. در فضاهایی چون گذرگاه اصلی، گذرگاه دور باغ، حیاط کوشک، ورودی باغ و حیاط خلوت و غیره تنوع به‌خوبی دیده می‌شود و این امر در چشم‌انداز محور اصلی نیز مشهود است. در اینجا از گذرگاه اصلی عبور می‌کنید که درختان آن را از دو سو احاطه کرده‌اند و دیدی محدود را پیش رویتان می‌گذارند، سپس فضایی وسیع و باز را می‌بینید و ردیف درختان، چمن، عمارت کوشک و حوض مقابل آن جانتان را تازه می‌کنند.

عمارت باغ عفیف آباد

این ساختمان 2 طبقه دارد که دارای شباهت‌هایی به باغ ارم شیراز است و حدود 30 اتاق و تالار را در آن می‌توان یافت. تمامى اتاق‏‌ها سقف و درهاى چوبى دارند که همگی دارای تزییناتی قابل توجه‌اند. نمای اصلی عمارت باغ مانند باغ ارم شیراز، به‌سمت شرق و حوض بسیار وسیع باغ درست در جلوی آن قرار گرفته است. دورادور طبقه دوم عمارت، ایوانی با ستون‌های زیبا دارد و همه اتاق‌های این طبقه دارای دسترسی به این ایوان وسیع هستند. در اینجا نقشی از تاج‌گذاری یکی از پادشاهان ساسانی را می‌بینید که آن را به‌ زیبایی با کاشی پیاده‌سازی کرده‌اند. در این نقش موبدى، تاج سلطنتى را به شاه تقدیم می‌کند.

درِ اصلی ساختمان در سمت شمال آن قرار دارد و مسیر پلکان سنگی از آنجا به‌سمت تالار کشیده شده است. در سردر عمارت باغ، چهار ستون گچی ساده را می‌بینید که دوبه‌دو در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و دارای سرستون‌هایی الهام گرفته از سرستون‌های تخت جمشید‌اند. در اینجا به ایوانی زیبا بر می‌خورید که سقف چوبی‌اش هر چشمی را به خود خیره می‌کند. در این سقف، قطعات چوبى به‌شکل 4 و 6 گوش به‌کاررفته و نقاشی رنگ‌وروغن جلوه‌ای خاص به آن‌ها بخشیده است. دو بهارخواب (تراس) در دو طرف ساختمان قرار دارد که دارای 8 ستون باشکوه‌اند.

ایوانی بزرگ و زیبا، بخش اصلی نمای شرقی عمارت را تشکیل می‌دهد که تمام طول بنا را به‌خود اختصاص داده است و نمای غربی بسیار ساده به نظر می‌رسد. در جنوب ساختمان نیز ایوانی دیده می‌شود که از حیث تزیینات به ایوان شمالی شباهت بسیاری دارد. در ایوان جنوبی دو رشته پلكان شرقى-غربى وجود دارد که حياط را به طبقه دوم وصل می‌كند.

طبقه اول | موزه نظامی

پس از ورود به ساختمان، قدم به طبقه اول می‌گذارید که به موزه نظامی تبدیل شده است و یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های سلاح در خاورمیانه به شمار می‌رود. مجموعه‌ای از سلاح‌های سرد و گرم، خودکار و نیمه‌خودکار، انواع شمشیر، زره، نیزه، کلاه خود، سپر، انواع تفنگ‌های سرپر، سنگ چخماق، تفنگ‌های شکاری، تپانچه و انواع مسلسل را در این موزه می‌ببینید. از اشیای قابل توجه این موزه می‌توان به این موارد اشاره کرد: تفنگ‌های متعلق به فتحعلی شاه، مظفرالدین شاه، میرزاکوچک خان جنگلی و رزمندگان نهضت جنگل، رضاشاه و پسرش محمدرضا شاه، مسلسل رئیسعلی دلواری و توپ فتحعلی شاه قاجار و ارابه حمل جنازه رضا شاه پهلوی. یک آب‌نمای زیبا در میان این طبقه قرار دارد و پنجره‌های شرقی آن، مشبک و رنگین هستند. در فواصل ميان پنجره‏‌ها سنگ‏‌هایی موسوم به سنگ گندمک به چشم می‌خورد که با حجاری نقوشى از گل‌وبوته تزیین شده‌اند. زمینه این سنگ‌ها به‌رنگ کرم-گندمی است و به‌واسطه وجود طرح و رنگی شبیه خوشه‌های گندم، به آن گندمک می‌گویند.

طبقه دوم | موزه عبرت

سه پلکان برای رسیدن به طبقه دوم وجود دارد؛ طبقه‌ای با راهروی بلند که اتاق‌های تودرتو در دو سوی آن شکل گرفته‌اند. در مرکز این طبقه تالاری بزرگ و مجلل با سقف چوبی به چشم می‌خورد. با کمی دقت می‌توان نقش‌های گل‌وبوته، شکارگاه و بزم و شادی را در این سقف دید و ظرافت هنر ایرانی را تحسین کرد. در شمال و جنوب تالار ساختمان دو بخاری از سنگ مرمر به چشم می‌خورند که به ظرافت تراشیده شده‌اند. همه دیوارها مزین به هنر گچ‌بری هستند و به زیبایی مقرنس‌کاری شده‌اند. درها و پنجره‌های شیشه‌ای جلوه‌ای دیگر به این فضا داده و زیبایی آن را دو چندان کرده‌اند. در این طبقه موزه عبرت برپاست و بخش‌های مختلف آن عبارت‌اند از: اتاق‌های همایش، نشیمن، رختکن، مطالعه، پذیرایی و قمارخانه. در این بخش وسایل مورد استفاده خاندان پهلوی در زمان اقامت در شیراز را می‌بینید. فرش‌های قیمتی کف اتاق‌ها و پیانوی شخصی فرح پهلوی که در جشن 2500 ساله شاهنشاهی با آن نواخته‌اند، از اشیای مهم این موزه هستند.

حمام باغ عفیف آباد

در بخش غربی ورودی باغ و پشت دیوار اصلی، به حمام باغ می‌رسیم. ساختمان حمام نشانه‌های شیوه سنتی حمام‌های قدیمی ایران را دارد و نمونه‌ای از حمام‏‌های قدیمی شیراز به شمار می‌رود. دو خزینه آب سرد و گرم در این مکان ساخته شده است که آب‌گرم آن را از جاسازی دیگ مسی در کف خزینه، فراهم می‌کرده‌اند. بر فراز پشت‌بام حمام، مناره و قبه (گنبد کوچک) دیده می‌شود و در دیوارهای آن نقش‌برجسته‌هایی شامل «فرهاد در کوه بیستون»، «دیدار مردم با خسرو پرویز ساسانی»، «صحنه ورود یوسف به جمع زنان مصری» به چشم می‌خورد.

قهوه خانه باغ عفیف آباد

در کنار این حمام یک قهوه‏‌خانه سنتی قرار دارد که به‌شیوه معماری ایرانی ساخته شده است. این قهوه‌خانه 6 حجره دارد که بر دیوارهای آن‌ها داستان‌های شاهنامه فردوسی، به‌صورت کاشی‌کاری دیده می‌شود؛ داستان‌هایی مثل «داستان ضحاک و کاوه آهنگر»، «داستان زال و سیمرغ»، «نبرد رستم و سهراب»، «نبرد تهمتن و دیو سفید» و «نبرد رستم و اسفندیار». علاوه بر این نقوش، حوض کوچکی نیز در میان فضا خودنمایی می‌کند.

امکانات باغ عفیف آباد

در باغ عفیف آباد امکانات خوبی وجود دارد که هم گردشگران و هم عموم مردم از آن‌ها استفاده می‌کنند. 

نکته: توجه داشته باشید که امکانات ورزشی و تالار عروسی و مهمان‌سرا در اختیار ارتش قرار دارند. استفاده از آن‌ها نیازمند رزرو قبلی است و با ورودی موزه ارتباطی ندارد.

اطلاعات بازدید

زمان بازدید: همه روزه از 08:00 تا 17:00

بهای بلیت: 5000 تومان برای اتباع ایرانی‌ و 50000 تومان برای اتباع خارجی

نکات مهم بازدید از موزه و بناهای تاریخی

• بازدید خود را در مسیرهای تعیین شده انجام دهید. 
• دست کودکان خود را به هنگام بازدید رها نکنید تا از مسیر خارج نشوند. عدم کنترل آن‌ها می‌تواند منجر به برخورد کودکانتان به آثار نمایشی و در نتیجه آسیب به آن‌ها شود.
• فاصله مناسب با حفاظ‌های شیشه‌ای و پایه‌ای را حفظ کنید تا باعث سقوط این حفاظ‌ها نشوید.
• به‌هیچ‌عنوان آثار را لمس نکنید. این کار باکتری، رطوبت و تعرق دستان شما را به آثار منتقل می‌کند و به‌مرور منجر به ایجاد برخی ترکیبات آسیب‌رسان در سطح آن‌ها و در نهایت تخریبشان می‌شود.
• در هنگام عکاسی از آثار موزه‌ای از فلاش استفاده نکنید. فلاش اشعه‌های آسیب‌رسان دارد و به‌مرور زمان بر روی آثار مختلف مانند تابلوهای نقاشی، بافته‌ها، آثار دارای رنگینه شده و تاثیر بدی می‌گذارد و موجب از بین رفتن آن‌ها می‌شود.
• در هنگام عکاسی به‌ویژه در داخل موزه از مونوپاد استفاده نکنید چرا که احتمال برخورد با اشیا را افزایش می‌دهد.
• توقف در مسیر بازدید جهت عکس‌های یادگاری موجب ازدحام جمعیت می‌شود. به‌دلیل مسایل حفاظتی از این‌کار خودداری کنید.
• خوراکی خود را به فضای داخلی موزه نبرید و از ریختن زباله در فضاهای داخلی موزه و فضای سبز خودداری کنید.
• در صورت مشاهده هرگونه خسارت و آسیب بازدیدکنندگان به بناها و آثار موزه‌ای از قیبل یادگاری‌نویسی بر روی بناها و آثار، به‌سرعت مسئولان موزه را در جریان قرار دهید.
• در صورت داشتن هرگونه سوال از راهنمایان موزه کمک بگیرید.
• معلولان تنها به محوطه باغ مجموعه دسترسی راحت دارند؛ بالا رفتن از پله‌های بناها ممکن است برای سالمندان و ناتوانان جسمی با مشکل همراه باشد.

توصیه های کارناوالی

• باغ عفیف آباد نمونه‌ای کم‌نظیر از هنر ایرانی به شمار می‌رود. هرگونه آسیب به این بنا، زخمی بر فرهنگ، معماری و تاریخ این کشور محسوب می‌شود پس از یادگاری نوشتن بر روی دیوار و آثار خودداری کنید و این گنجینه را برای آیندگان هم نگه دارید.
• در سفر به شیراز خرید سوغات از بازار را فراموش نکنید و زمانی را هم برای خوشمزه‌گردی در نظر بگیرید. 

سخن آخر

به بازدید یکی از زیباترین آثار معماری ایران و شاهکاری از باغ‌سازی ایرانی رفتیم. با هم به تماشای زیبایی‌های عفیف آباد نشستیم و به‌مرور جلوه‌های این باغ پرداختیم. شما چه نظری درباره گشت امروز دارید؟

تابه‌حال فرصت سفر به شیراز را داشتید؟

چه فصلی راهی این شهر شدید و آن را چگونه دیدید؟

از باغ عفیف آباد چه می‌دانید؟ آیا از آن بازدید داشته‌اید؟

دیدگاه های خود را با ما در میان بگذارید.