مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر یزد | بنایی مبهم در تاریخ ایران

در کوچه‌پس‌کوچه‌های محله فهادان یزد، تابلویی وجود دارد که گردشگران را به بازدید از بنایی با دو نام دعوت می‌کند؛ بنایی که نمی‌توان ارزش تاریخی آن را نادیده گرفت و منکر ویژگی‌های جذاب معماری‌اش شد؛ اما در هر حال این سوال در ذهن شکل می‌گیرد که بالاخره زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه؟ پاسخ این سوال را در ادامه این مطلب به صورت مفصل به شما می‌دهیم. برای آشنایی کوتاه با این اثر همین بس که بدانید این بنای مرموز، یادگاری از سده هفتم هجری قمری و دوره ایلخانیان است و امروزه کارگاه‌های صنایع‌دستی در آن فعالیت می‌کنند و اینجا را با تمام رمزورازهایش به مکانی فرهنگی و جاذبه‌ای تاریخی تبدیل کرده‌اند.

ثبت ملی: نام این اثر از تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ با شماره ۷۷۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و از 24 بهمن 1384 در محدوده ثبت جهانی شده شهر یزد واقع شده است.

چرا به اینجا مدرسه ضیائیه می گویند؟

کارشناسان بر این عقیده‌اند که این بنا مدرسه‌ای با 8 قرن قدمت است که در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط عارف معروف، ضیاءالدین حسین رضی بنیان نهاده شد و در سال ۷۰۵ هجری قمری، پسران وی، مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی آن را تکمیل کردند. این بنا بيش از 700 سال پيش محل تدريس بوده و میزبانی مجالس بحث و بررسی بزرگان و علما را بر عهده داشته است. بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف این بنا خانه‌های عالی و بادگيرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره رفیع و باغچه‌ای پر از درخت داشت و کتابخانه و حمام روبروی بنا واقع شده بودند.

ماجرای زندان اسکندر از کجا آمده است؟

با کمی دقت، متوجه می‌شوید که این بنا چندان شباهتی به زندان ندارد؛ اما روایت‌های محلی حرف دیگری می‌زنند. این روایات بر تصورات مردم در مورد زندان اسکندر دامن می‌زند و باز هم قصه‌هایی را بر سر زبان‌ها می‌اندازد. به برخی از این روایات اشاره می‌کنیم:

• گفته می‌شود این نام در نتیجه آمدن گروهی از تبعیدیان اسکندر مقدونی به یزد به وجود آمد و البته عوامل دیگری همچون ویژگی‌های اقلیمی، دوردستی و دورافتادگی یزد از مراکز بزرگ و پر رفت‌وآمد در گذشته بر شهرت بیشتر این نام افزوده‌اند. در بخشی از دیوان حافظ به بیتی برمی‌خوریم که در مورد زندان اسکندر است:

دلم از وحشت زندان سكندر بگرفت                رخت بر بندم و زی ملک سليمان بروم

• برخی دیگر بر این باورند که اسکندر مقدونی، در زمان حمله به ایران، این ساختمان را به‌عنوان یک زندان بنا نهاد که در گذر زمان به مدرسه تغییر کاربری پیدا کرد. در این رابطه در افسانه‌ها آمده که اسکندر پس از ورود به ایران، در کثه (نام قدیمی مرکز ناحیه یزد) قلعه‌ای برای زندانیان و بازماندگان دولتی می‌سازد و به همین دلیل در دوره اسلامی، شهر یزد به کنایه به زندان اسکندر مشهور می‌شود. برخی مورخان نیز کثه را نخستین بنای یزد دانسته‌اند که اسکندر مقدونی فرمان ساخت آن را صادر کرده و نامش را «زندان ذوالقرنین» گذاشته‌اند.

بد نیست بدانید در هیچ‌یک از اسناد تاریخی اثری از حضور یا عبور اسکندر از یزد ثبت نشده و تنها در صحبت مورخان محلی اشاره‌هایی به آن شده است. با این وجود، این شهر موقعیت استراتژیک مناسبی برای استقرار نیروهای نظامی یونانی داشته که تسهیل در تصرف ایالات پارس و ماد، توسط اسکندر را در پی داشته است.

• معین‌الدین نظری، یکی از مورخان قرن نهم هجری قمری که معتقد است خطه یزد توسط ضحاک ساخته شده، بنای زندان اسکندر را متعلق به ضحاک می‌داند که در آن زمان با عنوان زندان ضحاک شناخته می‌شده است.
• مورخان قرن 9 و 11 هجری قمری يزد در نوشته‌های‌شان اشاراتی به این بنا داشته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به احمد كاتب اشاره کرد؛ او در قرن نهم به وجود چاهی در محله قديم شهر قديم (فهادان امروز) اشاره می‌کند که به‌عنوان «بند خانه اكابر عجم» استفاده می‌شده است.

پس از آنکه این بنا به ویرانه‌ای تبدیل شد، گودالی در یکی از قسمت‌های آن به وجود آمد که همگان آن را سیاه چال می‌پنداشتند و تصور زندان بودن این بنا در میان مردم قوی‌تر از پیش شد. در جریان مرمت و بررسی کارشناسان مشخص شد که این فرورفتگی در اثر احداث شبکه آبرسانی در زیر زمین به وجود آمده است. این فرورفتگی‌ها به جای آنکه نشانی از زندان باشند می‌توانند به عنوان گواهی درباره هوش و ذکاوت ایرانیان در مورد تلاش برای تامین آب در سرزمین کویری در نظر گرفته شوند. اکثر کارشناسان کاربری زندان را برای این بنا رد کرده‌اند و معتقدند زندانی با عنوان زندان اسکندر وجود نداشته و یا اگر بوده، به صورت بنایی جدا از مدرسه ضیائیه ساخته شده است.

در کتاب یادگارهای یزد، نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر، به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه اشاره شده و از زندان حرفی به میان نیامده است. احتمال می‌رود که زندان اسكندر امروزی بقایای یكی از خانه‌های خاندان رضی و گنبد بنا، باقی مانده بقعه قبور آن‌ها باشد.