مسجد جامع نطنز | مسجد جمعه نطنز

مساجد علاوه بر اینکه مکان‌های مذهبی محسوب می‌شوند مکانی برای دیدن معماری و زیبایی‌های تاریخی نیز به شمار می‌آیند. مسجد جامع نطنز از بناهای تاریخی زیبا و شاخص در استان اصفهان است، با دیدن عکس مسجد جامع نطنز زیبایی چشم‌نواز آن را خواهید دید. با ما همراه باشید تا برای‌تان بگوییم مسجد جامع نطنز کجاست و چه ویژگی‌هایی دارد.

چرا مسجد جامع نطنز؟

• یکی از بناهای تاریخی زیبا و شاخص در استان اصفهان، شهر نطنز است.
• معماری و مهندسی ایرانی-اسلامی آن در نوع خود مثال‌زدنی است.
• قدیمی‌ترین گنبد دارای تاریخ منطقه (گنبد شبستان) در این مجموعه قرار دارد.
• چند بنای تاریخی را در دل خود جای داده و در بافت تاریخی شهر نطنز قرار گرفته است.
• از بناهای تاریخی است که ویژگی معماری دوران ایلخانی و دیلمی را با هماهنگی خاصی در خود حفظ کرده است.

مسجد جامع نطنز | جلوه معماری شگفت‌انگیز دوران ایلخانی

در میان باغ‌های سرسبز نطنز مسجدی قرار دارد که مناره آن با هنر ناب ایرانی-اسلامی، زیبایی خود را به رخ همگان می‌کشد. مسجد جامع نطنز که آن را با نام مسجد جمعه نیز می‌شناسند یکی از بناهای تاریخی زمان اولجایتو خدابنده است که در کنار خانقاه و مقبره شیخ عبدالصمد قرار دارد. در واقع مسجد جامع نطنز مجموعه‌ای از چند بنای مذهبی شامل مسجد، یک خانقاه، مقبره شیخ عبدالصمد و یک مناره ۳۷ متری است که به دوران اولجیاتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان تعلق دارد. این بنا به دستور خلیفه وقت و به کوشش شمس الدین محمدبن علی نطنزی ساخته شده است. شبستان گنبددار آن به دوران دیلمی و مابقی بنا به دوران ایلخانی تعلق دارد. این مجموعه جلوه‌های منحصربه‌فرد معماری و مهندسی دوران اسلامی است که از شبستان‌ها، گنبد هرمی سقف آرامگاه شیخ عبدالصمد و مناره مرتفع آن، دهلیزهای ارتباطی تودرتو، سردر خانقاه با کاشی‌کاری فیروزه‌ای نقش برجسته، گنبد آجری مجاور صحن روباز، مقرنس‌ها، گچ‌بری‌ها و نقوش اسلیمی تشکیل شده است و ترکیب دوگانه آثار تاریخی دوران ایلخانی و دیلمی را، در یک فضای معنوی واحد با هماهنگی خاص در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داده است. قدیمی‌ترین بخش این مجموعه، شبستان گنبددار مسجد با حدود 1000 سال قدمت است و قدیمی‌ترین کتیبه بنا نیز در ضلع شرقی گنبدخانه قرار دارد، همچنین مصالح به‌کاررفته در ساخت مسجد آجر، آهک و پوشش گچ است.

ثبت ملی: مجموعه فوق (مسجد جامع، خانقاه، مقبره شیخ عبدالصمد و مناره ۳۷ متری) در تاریخ ۱۸ تیر ۱۳۱۱ با شماره ۱۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

تاریخچه 

مسجد جمعه یا مسجد جامع نطنز مجموعه‌ای از چندین بنا است که این بناها به دوران الجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان (دوره ایلخانی) تعلق دارد و به ترتیب زیر ساخته شده‌ است.

• مسجد بین سال‌های ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری قمری.
•  بقعه شیخ عبدالصمد به سال ۷۰۷ هجری قمری.
•  ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری قمری.
• مناره با تاریخ پایان بنای در سال ۷۲۵ هجری قمری.

مرمت و نظریه‌های کارشناسان

بر اساس مرمتی که در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی بر روی سردر خانقاه انجام شد، کتیبه‌ای دورتادور درگاه وجود دارد که با هنر گچ‌بری و خط ریحان (1) برجسته‌ کار شده است. کتیبه فوق به سال ۷۱۶ هجری قمری تعلق دارد و اثری از شمس‌الدین محمدعلی نطنزی است. در نتیجه تحقیقات و کاوش‌ها در سال 1352 کتیبه‌ای دیگر در گنبدخانه جنوب‌غربی مسجد یافت شد که نشان از ساخت آن در سال 389 هجری قمری دارد و قدیمی‌ترین گنبد تاریخ‌دار منطقه به شمار می‌آید. طاق ایوان شمالی مرمت شده است اما تزئینات و کتیبه‌های آن بازسازی نشده است؛ امروزه فقط در طرفین لبه هلالی طاقِ این ایوان، بخشی از کتیبه قدیمی را خواهید دید. 

در حد فاصل طبقه اول و دوم این ایوان، کتیبه‌ای از دوره صفویه باقی‌مانده و در نیم قرن اخیر، کف این ایوان با کاشی فرش شده ‌است. درباره زمان احداث بقعه شیخ عبدالصمد که زودتر  یا دیرتر از بنای مسجد بوده، اختلاف‌نظر وجود دارد. این بقعه ازاره‌ای (2) از کاشی‌های ستاره‌ای ‌شکل داشته که این کاشی‌ها دزدیده شده‌اند. همچنین بر دیوار جنوبی این بقعه، محرابی از کاشی وجود داشته که به نظر دونالد ویلبر، این محراب اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگه‌داری می‌شود؛ وی همچنین احتمال داده که کاشی‌های حاشیه این محراب که به سال ۷۰۷ هجری قمری تعلق دارد امروزه در موزه هنری متروپولیتن است.

در غرب این مجموعه بنای خانقاه قرار داشته که امروزه تنها سَردَر آن باقی است، این سردر به مرور زمان فرو ریخته و در دهه‌های اخیر با مقرنسی زیبا، کاشی‌های رنگارنگ و کاشی‌کاری نمای خارجی آن بازسازی شده است. بر اساس آنچه گفته شده این بنا تا پایان دوره صفویه وضع بسیار خوبی داشته که در حمله افغان‌‌ها، ویران شده و در ۱۳۷۵ هجری قمری شبستانی به جای خرابه‌های این خانقاه احداث شده ‌است.

احداث مناره این مجموعه، بر اساس کتیبه آن، در ۷۲۵ هجری قمری آغاز شده‌ و از آنجا که کاشی‌های مناره به‌تدریج فرو می‌ریخت و هر ساله آسیب بیشتری می‌دید، در سال ۱۳۵۶ هجری شمسی مرمت اساسی بر روی آن صورت گرفت. نکته قابل توجه در این مجموعه تفاوت تزیینات در قسمت‌های مختلف آن است: بناهای مسجد جامع و بقعه شیخ عبدالصمد تماما گچ‌اندود است و تزیینات کاشی ندارد؛ در حالی که سردر خانقاه و مناره و پایه آن، که در فاصله کوتاهی از مسجد و بقعه ساخته شده، پوشیده از کاشی است. 

بر اساس نظر آندره گودار که محورهای اصلی این بناها، که همان محور محراب آن‌هاست، در حدود ده درجه با یکدیگر اختلاف دارد و این اختلاف بیش از آن است که بتوان آن را اشتباهی در نقشه بنا دانست، در نتیجه باید پذیرفت که به‌هنگام احداث این دو بنا، روش سازندگان هریک از آن‌ها در تعیین راستای قبله با دیگری تفاوت داشته‌ است. همچنین راه ورود مقبره، که به‌شکلی نامناسب تعبیه شده، نشان می‌دهد که بنای مقبره به مسجد اضافه شده است. شرودر نیز اظهار داشته که گنبدخانه مسجد از چهار ایوان آن قدیمی‌تر بوده و ایوان‌ها و طاق‌نماهای صحن به بنای موجود اضافه شده است؛ زیرا محور گنبدخانه با محور صحن مسجد اختلاف دارد و در کتیبه یکی از ایوان‌ها نیز این عبارت «مسجد در داخل مسجد ساخته شده» به چشم می‌خورد. 

پاورقی

1. خط ریحان سبکی از خوشنویسی به خط عربی-فارسی است که از خط محقق و خطی مشتق می‌شود. این خط تمام ویژگی‌های خط محقق را دارد ولی ظریف‌تر است و به همین دلیل آن را به گل، برگ و ریحان تشبیه کرده‌اند. خط ریحان، خطی کشیده و منظم، برای سهولت در نگارش ابداع شده‌ و در قرآن بیشتر به‌کاررفته است.

2. به روکش حفاظتی دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متری آزاره می‌گویند. عنصری تزئینی و ساختمانی که در اکثر بناهای تاریخی ایران مشاهده شده و گونه‌های مختلف آن با سبک معماری، عناصر تزئینی و نقوش متداول در هر دوره هماهنگ است.

معماری مسجد جامع نطنز

هنگامی که به مسجد جامع نطنز چشم می‌دوزیم، یک شبستان گنبددار، یک صحن، چهار ایوان اصلی، نمازخانه‌ها و راهروهایی را می‌بینیم. بر روی کتیبه‌ها و سنگ‌نبشته‌ها در گوشه‌وکنار مسجد، از تاریخ تعمیرات، بانیان، معماران و استادان مجرب و مشهوری که در مرمت و بازسازی این مسجد فعالیت داشته‌اند، نام‌برده شده است. این مسجد از جمله مساجد گنبدداری است که ساختمانی آجری دارد، در بخش‌هایی از آن از ساروج استفاده شده و معماری آجری ساده و بی‌پیرایه دارد. راهروها اضلاع صحن را به‌هم مرتبط می‌کند. همچنین ازمصالح آجر، آهک و گچ برای پوشش مسجد استفاده شده است.

ورودی مسجد

این مسجد از سمت شمال، مشرق و جنوب به کوچه باریکی محدود است که چون به ورودی بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته و تبدیل به میدان کوچکی می‌شود. در سمت غرب مسجد ویرانه خانقاه به چشم می‌خورد. مسجد سه ورودی دارد، یک ورودی جنوبی و دو ورودی شمالی، ورودی‌های سمت شمال هم ‌سطح حیاط‌اند، ولی ورودی جنوبی دهلیزی است و با ۱۰ پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد. 

هنگام ورود از درب قدیمی در سمت جنوب مسجد، نخستین چیزی که در مقابل شما قرار می‌گیرد دو درب چوبی بزرگ و برافراشته است، این درب‌ها به مرور زمان دچار ساییدگی شده و منبت‌کاری‌های بسیار زیبایی بر روی آن حک شده است. در قسمت پایین لنگه سمت چپ درب تاریخ ۸۲۵ هجری قمری به چشم می‌خورد که نشان‌دهنده قدمت بالای ۶۰۰ ساله آن است. همچنین در اینجا کتیبه‌ای وجود دارد که توضیحات مختصری در مورد بنا به بازدیدکنندگان می‌دهد. درب دیگری که از سمت شمالی به کوچه مجاور باز می‌شود، کتیبه‌هایی دارد که صلوات بر ۱۴ معصوم به‌صورت منبت بر آن حک شده و تاریخ ساخت آن به سال ۹۷۲ هجری قمری و نصب درب به تاریخ ۱۰۱۲ هجری قمری باز می‌گردد.

قدم به داخل مسجد که بگذارید روبه‌رویتان دالانی وسیع قرار دارد که با طی کردن ۱۰ پله حدود یک و نیم متر از سطح کوچه پایین می‌آیید. سمت راستمان راهرویی کوچک است که ما را به شبستان گنبددار می‌رساند. صحن مسجد مربعی شکل بوده و کوچه‌های باریکی در سه طرف صحن وجود دارد. همچنین در صحن پلکان عریضی است که از طریق آن به قناتی می‌رسیم که در قدیم برای تامین آب شرب کاربرد داشته است. در چهار طرف صحن نیز شبستان‌ها و راهروهایی به چشم می‌خورد. حیاط مجموعه دارای ۴ ایوان به ۴ جهت اصلی (شمالی، جنوبی، شرقی، غربی) است که در دوره ایلخانیان مغول به قسمت شبستان گنبددار الحاق داده شده است.

ایوان شمالی

ایوان‌ها 2 طبقه و 9 متر ارتفاع دارند که در قسمت ایوان شمالی دو مقرنس‌کاری گچی در دو طبقه و دو کتیبه خودنمایی می‌کنند، در کتیبه‌ای که گچ‌بری برجسته با زمینه گل‌وبوته دارد، قسمتی از سوره توبه (آیه ۱۸ و ۱۹) است. در انتهای کتیبه تاریخ ۷۰۹ هجری قمری و نام حیدر در گچ‌بری ذکر شده که وی همان استادکاری است که کار گچ‌بری محراب الجاتیو را در مسجد جمعه اصفهان نیز به انجام رسانیده است.

کتیبه‌ دیگری در قسمت پایین‌تری از قسمت هلال ایوان شمالی قرار دارد که علیرضا امامی اصفهانی از خطاطان برجسته دوره صفویه آن را به رشته تحریر در آورده، این کتیبه به‌صورت خط ثلث سفیدی بر زمینه قهوه‌ای رنگ نوشته شده که بعدها رنگ قهوه‌ای به مرور زمان کم‌رنگ درآمده و دوباره به‌صورت لاجوردی رنگ‌آمیزی شده است. کتیبه فوق شامل آیات ۱۰۹ سوره جمعه و آیه ۱۱۴ سوره هود است که در انتهای آن دو حدیث از رسول اکرم (ص) نیز به چشم می‌خورد. همچنین کف ایوان شمالی با کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای و لاجوردی تزیین شده و کتیبه‌ای نیز در آن قرار دارد.

ایوان جنوبی

ایوان جنوبی مهم‌ترین و عریض‌ترین ایوان این بنا به شمار می‌رود. کف این قسمت از مسجد کف‌پوش چوبی دارد که در دوره ایلخانی به این بنا اضافه شده و برای جلوگیری از ورود رطوبت و نم به قسمت‌های نشیمن مسجد کاربرد داشته است. در اینجا یک منبر سنگی و یک منبر چوبی قرار دارد که منبر سنگی که بعدها روکش گچی روی آن کشیده شده به زمان صفویه و منبر چوبی به زمان قاجار تعلق دارد. کتیبه داخل گنبد با آیاتی از قرآن از جنس آجر و به خط ثلث بوده، که زمان صفویه کتیبه گچی روی کتیبه اصلی قرار گرفته است. داخل گنبد هم نقاشی‌هایی با طرح گل‌وبوته بسیار زیبا متعلق به دوران صفویه، که به مرور زمان پاک شده‌اند؛ نمونه این گل‌ها را در عالی قاپو اصفهان هم می‌توانید ببینید. در قسمت شمال این بنا، بخش 720 ساله و زمان ایلخانی قرار دارد که با 4 ایوان به سبک مساجد 4 ایوانی در کشور اجرا شده است. در ایوان جنوبی مسجد در طبقه بالا یک مقرنس کاری گچی، دو سنگ نبشته در دو طرف ایوان بر روی جرزهای طرفین ایوان که سنگ نبشته سمت راست در ۷ سطر به تاریخ ۱۱۰۳ هجری قمری و به خط نستعلیق است، به چشم می‌خورد.

بخش های مسجد جامع نطنز

همان طور که پیش‌تر اشاره شد این مجموعه شامل یک شبستان هشت‌ضلعی گنبددار آجری، آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد با یک گنبد مخروطی شکل هشت‌وجهی، سردر خانقاه و مناره مرتفعی است که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. در ادامه با ما همراه باشید تا با این بخش‌ها بیشتر آشنا شوید.

شبستان گنبددار 

هنگام ورود به مسجد از ضلع جنوبی در روبروی خود با دالان نسبتا وسیعی مواجه می‌شویم، وقتی داخل راهرو باشید، بنای اصلی و قدیمی‌تر مسجد جامع که همان شبستان گنبددار است،  پشت اولین درب چوبی سمت راست قرار دارد. این سازه متعلق به دوره دیلمی (آل‌بویه) با قدمتی بالغ بر 1040 سال است که تاریخ آن به سال ۳۸۹ هجری قمری باز می‌گردد. 

محراب شبستان دارای کاشی‌کار‌ی‌های نفیسی بوده که در دوران قاجار یکی از شاهزاده‌ها هنگام بازدید آن‌ها را به سرقت می‌برد، این کاشی‌ها اکنون در موزه لوور فرانسه نگه‌داری می‌شوند. شبستان دارای ۲ خروجی است، در سمت راست، شبستان دیگری به‌صورت ۲ طبقه قرار گرفته که طبقه زیرین سقفی کوتاه و ستون‌های قطور و کف فرش تخته‌ای، (شبستان زمستانه) دارد و طبقه بالا شبستان تابستانه است که از چند طرف ورودی و خروجی‌های هوا دارد. حیاط مجموعه با ۴ ایوان به ۴ جهت اصلی (شمالی، جنوبی، شرقی، غربی) در دوره ایلخانیان مغول به قسمت شبستان گنبددار وصل شده است.

آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد با یک گنبد مخروطی شکل هشت وجهی 

آرامگاه عبدالصمد نطنزی با گنبدی هشت‌وجهی دارای ازاره چینی (1) فوق‌العاده نفیسی بوده که با کاشی‌های هشت پر زرین‌فام دوره ایلخانی و کاشی‌های فیروزه‌ای چهار پر صلیبی تزیین شده و کاشی‌های قسمت آزاره چینی و محراب بقعه در دوره قاجاریه به سرقت رفته است.

این گنبد دو جداره است که تزیینات جداره بیرونی از آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ و جداره‌ داخل آن را مقرنس‌کاری گچی بی‌نظیری تشکیل می‌دهد. هنگامی که از مرکز بقعه به مقرنس‌کاری زیر گنبد نگاه می‌کنیم، طرح گلی را می‌بینیم که گلبرگ‌های آن به‌سمت پایین باز شده و در قسمت قاعده گنبد، کتیبه‌ای آجری با نوشته برجسته وجود داشته که بعدها در دوره صفویه روی کتیبه را با گچ پوشانده‌اند و کتیبه را به‌صورت گچ‌بری برجسته به خط ثلث روی زمینه گل‌وبوته تزیین کرده‌اند. بر روی این کتیبه آخر آیه ۱۶۷ و ۱۶۸ و بخش اول آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران نوشته شده و در انتهای آن نام خلیفه ابن حسین ماستری به تاریخ ۷۰۷ هجری قمری به چشم می‌خورد. بر روی ضریح چوبی روی آرامگاه شیخ عبدالصمد کتیبه‌ای با خط ثلث دیده می‌شود که تاریخ ساخت ضریح را سال ۱۰۶۴ هجری قمری و سازنده آن را استاد حسین‌بن استاد اسماعیل سرشکی نطنزی ذکر می‌کند. 

میان مقبره شیخ نورالدین و فضای خالی بقعه ضریحی چوبی مشبکی قرار دارد که در ساخت آن گره‌چینی (2) کار شده و از چسب، چوب و یا میخ استفاده نشده، بلکه تمامی قطعات به شکل فاق و زبانه، درهم گره شده‌اند و این نرده چوبی را تشکیل داده‌اند. همچنین بدنه مقبره شیخ عبدالصمد دارای کاشی‌های لعابی زیبایی بوده که سرقت شده است و تنها نیمی از یک کاشی باقی‌مانده است. این مقبره، قبل از مسجد جامع نطنز ساخته شده و محور آن نسبت به مسجد جامع ده درجه اختلاف دارد. 

پاورقی

1. ازاره روکشی است که ارتفاع از کف زمین تا ارتفاع تقریبی یک متری را پوشش می‌دهد و معمولا جنبه زیبایی، تزیینی و عایق دارد. ازاره جزئی از هنر و معماری ایران کهن است. 

2.  به هنری ایجاد شده با قطعات برش‌خورده چوب و شیشه‌های رنگی در اشکال مختلف و متعدد که به‌طور هماهنگ و با یک وحدت هندسی در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند، می‌گویند؛ هندسه نقوش و گره‌کشی جزو جدانشدنی این هنر محسوب می‌شود.

سردر خانقاه

این بخش چشم‌نوازترین قسمت مجموعه است، که تزییناتی با کاشی‌هایی فیروزه‌ای رنگ و لاجوردی و مقرنس‌کاری دارد و نمونه‌ بسیار زیبایی از بناهای کبودرنگ دوره مغولی محسوب می‌شود. چنین به نظر می‌رسد که پس از ساختن مسجد در سال 704 و آرامگاه شیخ عبدالصمد در سال 707 کار بنایی ادامه یافته و خانقاه ساخته شده است. متاسفانه جز درگاه یا سردر آجری که به ساختمان مسجد اتصال دارد اثر دیگری از خانقاه به چشم نمی‌خورد.

مناره

مناره بلند و زیبای مسجد به‌واسطه سبک جالب و تزیینات کاشی‌کاری به‌ویژه کتیبه‌ پهن و فیروزه‌ای ساقه‌ آن بسیار با ارزش و در خور توجه است. این مناره با 118 پله مارپیچی، 37 متر ارتفاع تا سطح بام دارد. مناره فوق مابین سردر کبودرنگ خانقاه و سردر سفیدرنگ مسجد قرار گرفته و با شبستان طاق‌داری که سطح آن با فرش بقعه شیخ عبدالصمد مساوی است به سایر قسمت مجموعه متصل می‌شود.

جوی آب (قنات)

در فضایی گود در میان حیاط، با عبور از چند پله به جوی آبی می‌رسیم که این جوی از قناتی واقع در زیر مسجد منشعب شده و در گذشته‌های دور، علاوه بر استفاده نمازگزاران، تأمین‌کننده آب شرب ساکنین اطراف مسجد نیز بوده است. قدمت این قنات را 2000 سال تخمین زده‌اند و هم‌چنان جریان دارد.

نظرات خارجی ها

گردشگری از انگلستان | تاریخ بازدید شهریور 98

مسجدی تاثیرگذار و کوچک با ویژگی‌های شاخص

با نظر کارشناس تور به دیدن این مکان رفتیم، مسجدی با 4 ایوان، با گنبدی هشت‌ضلعی و یک گنبد مدور بود. با درگاه ورودی چشم‌گیر و یک نمازخانه زمستانه، بر روی یکی از ایوان‌ها نماد دست فاطمه به رنگ قرمز دیده می‌شد و در آن حوالی آتشکده‌ای نیز قرار داشت. 

گردشگری از استرالیا | تاریخ بازدید اردیبهشت 98

کشفی کهن در نطنز

نطنز در مسیر ما قرار گرفته بود در این شهر پر داستان این مسجد جالب با قدمتی کهن قرار داشت. 

گردشگری از هلند | تاریخ بازدید اردیبهشت 97

الماسی کوچک در سطح جهانی

این مسجد کوچک با کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای و آبی رنگ در سطح جهانی قرار دارد که باسقف نوک تیز و زیبا ارزش بازدید را دارد.

سخن آخر

به مسجدی کهن در دل شهری تاریخی رفتیم که نه تنها زیبایی‌های آن در خور توجه بود بلکه از منظر معماری نیز حرف‌های زیادی برای گفتن داشت. حال نوبت شماست که از تجربه بازدید خود به این مکان تاریخی برایمان بگویید و آن را با ما و همراهان همیشگی کارناوال در میان بگذارید.