معروفترین کاروانسراهای ایران

شاه عباس صفوی ۹۹۹ کاروانسرا در ایران بنا نهاد و کاروانسرای زین الدین یکی از آنها به شمار می رود. در روایات تاریخی آمده که این کاروانسرا به مناسبت دیدار شاه عباس با زین الدین گنجعلی خان، حاکم کرمان در قرن ۱۰ قمری ساخته شد. ساخت این بنا به سلطان محمد سلطان یزدی، معمار و طراح مجموعه زیبا و بی نظیر گنجعلی خان کرمان سپرده شد اما نکته جالب توجه و متمایز کننده کاروانسرای زین الدین از دیگر کاروانسراها، پلان دایره ای آن است. مسلمانان در ساخت بناهای خود از اعداد مقدس استفاده می کنند برای مثال در این کاروانسرا  ۵ برج و ۱۲ صفه ساخته شده است که همگی اعداد مقدسی در دین اسلام هستند. کاروانسرای زین الدین از شاهکارهای معماری دوره صفویه و تنها بنای مدور ایرانی در مسیر جاده ابریشم (در بخش مرکزی مهریز و در فاصله ۵۰ کیلومتری شهر یزد) است، این کاروانسرا در قرن ۱۰ هجری قمری محلی برای استقرار تفنگچیان و نگهبانان بوده و امروزه با حفظ همان اصالت و محیط تاریخی خود، به اقامتگاهی برای گردشگران تبدیل شده است.

کاروانسرای میبد یکی از 999 کاروانسرایی است که در دوره صفویه جهت تسهیل مسافرت و ایجاد راه های ارتباطی و سایر دلایل در آن دوره ساخته شد. این کاروانسرا از نظر معماری، طراحی داخلی و جایگاه جغرافیایی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. کاروانسرای میبد به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و دارای 100 حجره است که 24 تای آن در حیاط کاروانسرا قرار گرفته اند. درِ ورودی این بنا در قسمت جنوبی و در بخش مرکزی حیات یک حوض آب هشت گوش وجود دارد که از طریق قنات آبرسانی می شود. بخش های دیگر کاروانسرا شامل چند ساباط، هشتی ورودی، مهتابی و ... می شود.

این کاروانسرا امروزه چند کاربری متفاوت دارد که یکی از مهم ترین های آن موزه زیلو و پلاس میبد، در بخش شرقی بناست که از سال 1381 فعالیت خود را شروع کرد

این کاروانسرا لقب بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده و مرکز تجاری داخل شهری کشور را دارد و یادگاری ارزشمند از گذشته به شمار می رود. این مجموعه تاریخی یکی از ارزشمندترین آثار دوره قاجار است و به عنوان یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشور شناخته می شود. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، شخصی به نام محمدباقر خانه سعدالسلطنه اصفهانی، حاکم وقت قزوین بود. او به خوبی به ارتباطات تجاری ایران با کشورهایی مثل ترکیه (عثمانی) و روسیه واقف بود و به همین دلیل دستور ساخت یک کاروانسرا را صادر کرد. عملیات ساخت کاروانسرا در سال 1310 هجری قمری آغاز و ساخت ۴۰۰ حجره برای آن در نظر گرفته شد. در نهایت بنای کاروانسرا با تلاش دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به پایان رسید. یکی از ویژگی‌های‌ این کاروانسرا این است که با توجه به مدارک و اسناد موجود تنها 2 سال برای ساخت آن وقت صرف شده و این در نوع خود شاهکار است.

در بافت قدیمی شهر تهران کاروانسرایی کهن قرار دارد که در گذشته میزبان بازرگانان و مسافران بوده است و یکی از بزرگترین کاروانسراهای درون شهری تهران شمرده می‌شد. می‌گویند کاروانسرای خانات بیش از یک قرن پیش و در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در جنوب چهار راه مولوی و در خیابان صاحب جمع امروزی ساخته شد. جالب است بدانید که به این بنا سرای روغنی‌ها نیز می‌گفتند چرا که در روزگاران قدیم محل خرید و فروش روغن بود. همچنین به حجره، خان می‌گفتند که این کاروانسرا با داشتن 52 حجره به کاروانسرای خانات معروف شد. در آن روزها برخی از تاجران به صورت فصلی حجره‌ها را اجاره می‌کردند، کالاهای‌شان را در طبقه پایین عرضه می‌کردند و در طبقه بالا به استراحت می‌پرداختند.

رباط شرف از کاروانسراهای شاهی و از منزلگاه‌های مهم جاده تاریخی ابریشم در قرن پنجم و ششم هجری قمری ست. آبگینه یا آبگیر نام دیگر رباط شرف است که در سال 508 هجری قمری در مسیر باستانی مرو-نیشابور (یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم) بنا شده است و امروز در مسیر مشهد-سرخس قرار دارد. رباط شرف بنایی ست با 4644 مترمربع وسعت که به دلیل معماری بی‌نظیر و تزئینات گچ کاری و آجرکار‌ی‌اش به عنوان یکی از شاهکارهای هنری ایران در دوره اسلامی شناخته می‌شود. این کاربرد آجر در بنا در کنار گچبری‌ها و کتیبه‌های آن باعث شده است تا از آن به عنوان موزه آجرکاری ایران نیز یاد کنند.

در مسیر جاده قم به گرمسار، بزرگترین کاروانسرای ایران، کاروانسرای دیر گچین قرار گرفته که قدمت آن بیش از 1700 سال است. سنگ بنای اولیه این کاروانسرا در دوره ساسانیان و احتمالا در دوره پادشاهی اردشیر بابکان به‌عنوان یک قلعه نظامی گذاشته شد و با گذر زمان در دوره سلجوقیان، صفویان و قاجار مورد بازسازی قرار گرفت؛ اما بیشترین تغییرات موجود در آن در دوره صفویه صورت گرفته است.

کاروانسرای دیر گچین با 12 هکتار وسعت، مربع شکل و چهار ایوانی است و 6 برج نگهبانی و 44 حجره دارد. این کاروانسرا از مسجد، آسیاب، سرویس بهداشتی، حمام، اصطبل، آشپزخانه، حوض‌خانه، فاضلاب و حجره اقلام خوراکی برخوردار بوده و به همین خاطر به‌عنوان مادر کاروانسراهای ایران شناخته می‌شود چرا که توانایی تامین کلیه نیازهای مسافران را داشته است.

کاروانسرای تی تی یا تی تی کاروانسرا یکی از جاذبه‌ های دیدنی استان گیلان در شهر زیبای سیاهکل است که از سمت جاده سیاهکل - دیلمان به آن خواهید رسید. تی تی در زبان گیلکی به معنای شکوفه است. داستان‌های مختلفی درباره این مکان وجود دارد که براساس یکی از آن‌ها، این کاروانسرا به‌دستور تی تی خانم، عمه یکی از پادشاهان صفوی ساخته شده است. کاروانسرای تی تی حدود 600 سال قدمت دارد و ساختمانی از سنگ رودخانه‌ایست که با آجر و ملات گچ و ساروج ساخته شده است.

کمی دورتر از شهر گرمسار، مسیری سنگی و قدیمی موسوم به جاده سنگفرش قرار دارد که روزگاری محل گذر کاروان‌ها بوده و از اصفهان، کاشان و گرمسار گذر می‌کرده است. در میانه این مسیر، کاروانسرایی به چشم می‌خورد که پس از سالیان دراز، هنوز هم علاقه‌مندان بسیاری را به‌سوی خود می‌کشاند. این بنا با نام‌های دیگری همچون ﮐﺎﺭﻭﺍﻧﺴﺮﺍی ﻋﺒﺎﺱ ﺁﺑﺎﺩ و کاروانسرای شاه عباسی نیز خوانده می‌شود و امروزه ﭘﺎﺳﮕﺎﻩ ﺷﮑﺎﺭﺑﺎﻧﯽ ﭘﺎﺭک ﻣﻠﯽ ﮐﻮﯾﺮ در آن قرار دارد؛ کاروانسرای قصر بهرام، از دیدنی‌ های استان سمنان، پس از مرمت، ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﻴﻂ ﺯﯾﺴﺖ و با ﻧﻈﺎﺭﺕ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﻣﻴﺮﺍﺙ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، برای پذیرش گردشگران و محققان آماده شد تا آن‌ها بتوانند لذت شب مانی در کویر را نیز تجربه کنند. این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد که شاه بهرام ساسانی یا بهرام گور آن را ساخته و شاه عباس صفوی بازسازی آن را انجام داده است.