قلعه صلصال تالش | قلعه لیسار

قلعه صلصال، بنایی هزار ساله است که پس از گذشت سال‌ها هنوز دیوارهای سنگی آن استوارند. قلعه سلسال یا قلعه لیسار پایگاه نظامی قدیمی و دژ مستحکم دفاعی بوده که در موقعیت عالی برای کنترل محیط اطراف قرار داشته است. امروز سفری به قلعه تاریخی صلصال لیسار، قلعه‌ای که از یاد رفته و در گوشه‌ای از گیلان زیبا قرار دارد خواهیم داشت. با ما همراه باشید تا با این سازه جذاب بیشتر آشنا شوید.

چرا قلعه صلصال؟

• صلصال یکی از جاذبه‌های تاریخی کمتر شناخته شده گیلان و کهن‌ترین اثر تاریخی این استان محسوب می‌شود.
• یکی از دیدنی ها و تفریحات تالش که با قرارگیری بر روی آن چشم‌اندازی زیبا را نظاره‌گر خواهید بود.
• شرایط خاص جغرافیایی و واقع شدن در میان شالیزارهای برنج و باغ‌های گیلاس و نزدیکی به دریای خزر آب‌وهوای مطبوعی را برای این قلعه و اطراف آن رقم زده است.
• این قلعه سنگی دومین قلعه تاریخی گیلان پس از قلعه رودخان فومن است.
• معماری خاص و جالب توجه این قلعه بر اساس موقعیت استراتژیک آن انجام گرفته است.

قلعه‌ صلصال | دژ از یادرفته گیلان

در روستای زیبای قلعه دوش در شهر لیسار گیلان به دیدن قلعه‌ای سنگی می‌رویم که قدمت آن به دوران سلجوقیان باز می‌گردد. قلعه صلصال یا سلسال که با نام قلعه لیسار نیز معروف است در ارتفاع 100 متری از زمین قرار دارد؛ قلعه‌ای با قدمت 1000 تا 1500 سال که آن را کمتر می‌شناسند و اگر مورد بی‌مهری قرار نمی‌گرفت همانند قلعه رودخانه فومن به جاذبه‌ای پررنگ تبدیل می‌شد. صلصال بر روی تپه‌ای سنگی قرار دارد و از یک طرف ساحل کاسپین و نوار سبز رنگ مناطق جنگلی و از طرف دیگر دشت و مزارع در اطراف آن خودنمایی می‌کنند. این قلعه دو قسمت خارجی و داخلی داشته که امروزه تنها دیوارهایی از آن باقی‌مانده است. انتقال آب به قلعه از موارد بسیار مهم محسوب می‌شد که برای آن دو راه محتمل بوده است؛ نخست انتقال آب از کوه‌‌های مجاور به خصوص از ییلاق سوباتان که به وسیله کانال‌‌های سفالین (تنبوشه) انجام می‌گرفته و سپس به آب‌انبار قلعه می‌رسید. دیگری، انتقال آب باران از سقف و از طریق تنبوشه‌‌ها به آب‌انبار است. متاسفانه در حال حاضر بخش زیادی از این سازه کهن تخریب شده و تنها دیوار‌‌های قلعه و آب‌انبار آن در دسترس و قابل بازدید است.

ثبت ملی: این قلعه در تاریخ  10 خرداد 1382 با شماره 8780 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

وجه تسمیه

• در منابع مختلف، صلصال با املای «ص» به معنای گل خشکیده ورز داده شده و آماده جهت کوزه‌گری و سفالگری آمده است؛ که علت آن را طبیعت این منطقه و دارا بودن خاک‌‌های رسی قرمز و زرد رنگ حاصل از فرسایش دامنه‌‌های کوهستانی تالش می‌دانند.
• برخی دیگر املای سلسال به معنای آب خنک و گوارا را به دلیل وجود آب‌‌های زلال در انبار‌‌های این قلعه مناسب‌تر می‌دانند.
• گروهی دیگر نیز صلصال را نام پادشاهی می‌دانستند که سال‌‌های بسیار دور در این قلعه حکمرانی می‌کرده است.

به طور کلی، در متون تاریخی این قلعه را لیسار، صلصال و قلعه صفاری نیز نامیده‌اند. 

تاریخچه قلعه صلصال

نام قلعه صلصال در هیچ منبع تاریخی نیامده است. محمدعلی گیلک در کتاب شیخ زاهد گیلانی آن را قلعه صفاری نامیده و بر اساس گفته عبدالکریم آقاجانی در کتاب تاریخ تالش، قلعه صلصال یک بار در دوره صفویه بازسازی و به عنوان ارگ حکومتی مورد استفاده قرار گرفته است، در این قلعه هیچ نوع کتیبه و یا نوشته‌ای وجود ندارد.

در پژوهش‌های صورت گرفته و بنابر گفته «سیدمهدی میرصالحی» سرپرست باستان‌شناسی قلعه، بارو و ارگ با ارتفاع حدودا ۱۰۰ متری بر روی یک تپه مسطح با توده سنگی به ابعاد ۴۰ در ۵۰ متر مربع قرار دارد که با قرارگیری بر روی آن اشراف کاملی بر اطراف خواهید داشت به طوری که شهر تالش تا نزدیکی آستارا را از روی این قلعه می‌توان دید.

بر اساس گفته‌های میر صالحی تاریخ ساخت این قلعه به درستی مشخص نیست اما با توجه به شیوه ساخت قلعه‌های سنگی، احتمالا مربوط به اواخر حکومت ساسانی و پیش از اسلام بوده است که حدود 1500 سال قدمت دارد و در دوره‌های بعدی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. سکه‌های اتابکان آذربایجان متعلق به دوره سلجوقیان، ۲ قطعه بشقاب سفالی لعاب‌دار معروف به سفال قلم سیاه، با نقش‌های گیاهی کنده شده زیر لعاب و رنگ‌های تیره و روشن، ظروف سفالی ساده همچون کوزه و کاسه، شاخ حیواناتی مانند گوزن و گاو در کنار اشیای آهنی از جمله نعل و تبر برخی از یافته‌های این قلعه است که پیشینه استفاده از آن‌ها به حدود ۷۰۰ سال پیش باز می‌گردد.

کاوش‌های صورت گرفته ارتباط مستقیم نقوش سفالینه و ظروف به دست آمده در قلعه با نقوش یافته شده در منطقه تالش که شامل نقوش کاج‌ها، گل‌ها، حیوانات و اشکال هندسی است را نشان می‌دهد. در ادامه حفاری با بررسی پی معماری قلعه، محل تقسیم آب، تنبوشه‌های سفالی انتقال آب، تعدادی سفال‌ شکسته، تنورهای متعدد جهت پخت غذا، ظروف مخصوص پخت غذا و آثار فلزی مانند میخ طویله‌های کوچک و بزرگ و سگک لباس به دست آمد.

در آخرین مرحله کاوش نیز به سه شی بسیار با ارزش و منحصر‌به‌فرد رسیدند؛ یک پیکان آهنی که فرضیه تخریب قلعه بر اثر هجوم و آتش‌سوزی در آن را قوت بخشید. دیگری یک قلمدان مسی نقره‌کوب با خطوط ریحان و سومین شی یک سکه یا فلوس مسی مربوط به دوره اتابکان آذربایجان که مربوط به قرن ششم هجری بود. سکه به دست آمده به دومین اتابک آذربایجان تعلق داشت.

قرارگیری قلعه بر روی تپه‌ای به ارتفاع 100 متر و نزدیکی آن به ساحل دریا و جاده قدیمی ساحلی به گونه‌ای بود که نظارت بر کل منطقه را ممکن می‌ساخته است در کاوش‌ها دو سکه مسی فاقد نوشته و متعلق به دوره اتابکان نیز یافت شد. با توجه به حفاری‌های صورت گرفته و اطلاعات به دست آمده از روی سکه‌ها و سفال‌ها این قلعه متعلق به دوره سلجوقی است و قدمتی حدودا 1000 تا 1500 ساله دارد از این جهت می‌توان آن را قدیمی‌ترین سازه گیلان نامید. بر اساس اعلام مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان، ۹ قطعه شی سفالی یافت شده از صلصال پس از بازسازی برای نگهداری به موزه رشت تحویل داده شده است.

معماری قلعه صلصال

این قلعه با اصول فنی مهندسی بسیار دقیق ساخته شده و از موقعیت استراتژیکی با توجه به وضعیت طبیعی صخره و محیط اطراف برخوردار است. ساختمان قلعه به گونه‌ای بوده که ساکنین آن در تمام جهات به محوطه اطراف اشراف کامل داشتند.

ارگ قلعه در بالای تپه قرار دارد و تنها دیواره‌های آن باقی‌مانده؛ احتمال داده می‌شود این قلعه در ۲ طبقه بنا شده که طبقه همکف آن ۴ اتاق داشته و به دلیل ریزش طبقات زیرین پر شده است. همچنین این احتمال وجود دارد که قلعه در گذشته حصار دومی نیز داشته که اثبات این ادعا نیازمند پیگیری و تحقیق بیشتری است.

بقایای زغال چوب نشان از آتش‌سوزی در قلعه دارد، همچنین در سقف طبقه اول پیش از ویرانی آجر خشتی به‌کاررفته بود و آثار به‌جامانده از دیوار اتاق‌ها در کنار ارگ نشان می‎‌‌دهد که این قلعه در دوره‌ای کاربرد نظامی داشته و پس از آن گروهی در آن ساکن شده‌اند و کاربری مسکونی پیدا کرده است.

قلعه لیسار دو قسمت داشته که بخش خارجی آن محوطه نسبتا وسیعی را در بر می‌گرفته و با دیوار ستبری از زمین‌های اطراف جدا می‌شده است. دیواره خارجی از سنگ رودخانه‌ای قرمز رنگ و تقریبا یک دست ساخته شده بود که امروزه از بین رفته و تنها بقایای این سنگ‌ها در گوشه‌وکنار به صورت توده‌های انبوه قابل مشاهده است.

دومین قسمت قلعه بخش داخلی آن است که بر روی صخره سنگی قرار داشته و در حال حاضر چیزی از آن وجود ندارد. قسمت شرقی بنا دارای دو درب پشت سر هم و مدخل ارگ نیز دارای طاقی با هلال شکسته بوده است و آب‌انبار قلعه خارج از ارگ و داخل بارویی اصلی و در شمال‌شرقی قلعه بنا شده بود. به طور کلی مصالح این قلعه از سنگ، ساروج و آجر تشکیل شده و استفاده از مصالح سنگ برای پی و آجر به‌کاررفته در دیوارها نشان از درایت معماران این بنا دارد. 

اقامت در سفر به قلعه صلصال

در اطراف قلعه اقامتگاهی وجود ندارد. می‌توانید سری به صفحه اقامتگاه‌های استان گیلان بزنید و با توجه به شرایطتان اقامتگاه مورد نظر خود را انتخاب کنید.

امکانات قلعه صلصال

امکاناتی در اطراف قلعه وجود ندارد بهتر است لوازم ضروری خود را از شهرهای اطراف تهیه نمایید.

روستای قلعه بن و قلعه دوش

همان‌طور که قبلا اشاره شد قلعه صلصال در روستای قلعه دوش لیسار قرار دارد؛ به دلیل اینکه قلعه در بالا و در قسمت سر واقع شده و روستا در سطح پایین‌تر و بر روی دوش‌های قلعه است به آن روستای قلعه دوش می‌گویند. روستای قلعه بین  یا قلعه بن هم پایین‌تر از روستای قلعه دوش قرار دارد که آن هم به دلیل اینکه در پای و بن قلعه قرار گرفته به این نام مشهور شده است؛ بن در تالشی به معنای پایین یا زیر پا است.

مردمان لیسار

شال‌بافی و جوراب‌بافی از صنایع ‌دستی این منطقه است و مردمان این روستا به کشاورزی و برنج‌کاری مشغول‌اند. 

سخن آخر

در سفر به سرزمین سرسبز گیلان قلعه‌ای را دیدیم که مهجور مانده اما هم‌چنان با صلابت و استوار ایستاده است. در سفر به تالش به دیدن قلعه صلصال نیز بروید و اگر در سفرهای پیشین خود از این دژ هزار ساله بازدید کرده‌اید برایمان از نقاط ضعف و قوت و جذابیت‌های آن بگویید.