مجموعه تاریخی آقازاده ابرکوه | شاهکار بادگیر های ایرانی

خانه تاریخی آقازاده یکی از بناهای کهن یزد در شهرستان ابرکوه است. شاید بادگیرهای مجموعه تاریخی آقازاده را بر روی اسکناس 2000 تومانی دیده باشید. در این سفر از عمارت آقازاده برایتان بیشتر می‌گوییم، عکس خانه آقازاده ابرکوه را به شما نشان می‌دهیم و شما را با معماری و امکانات آن آشنا خواهیم کرد. پس همراه ما باشید...

چرا خانه تاریخی آقازاده ابرکوه؟

• یکی از زیباترین بادگیرهای دو طبقه ایران بر فراز این خانه قرار دارد.
•  خانه آقازاده دارای امکاناتی نظیر رستوران، پارکینگ و کافه است و می‌توانید در حین بازدید از آن‌ها استفاده کنید.
• خانه آقازاده در شهر تاریخی ابرکوه قرار دارد و با رانندگی 3 دقیقه‌ای از این خانه می‌توانید از سرو 4500 ساله ابر کوه دیدن کنید.
• بادگیر خانه آقازاده به عنوان نمادی از بادگیر ایرانی در پشت اسکناس‌های 2000 تومانی به چاپ رسیده است.
• با رفتن به این جاذبه در واقع با یک مجموعه از خانه‌های تاریخی روبرو می‌شوید که هر کدام کاربری مخصوص خود را دارند.
• مجموعه تاریخی آقازاده شامل دو هتل بسیار زیبا یعنی خانه‌های حسینی دوست و موسوی می‌شود که به شما تجربه اقامت در خانه‌های تاریخی را هدیه خواهد کرد.

آشنایی با مجموعه تاریخی آقازاده ابرکوه

قبل از آن که وارد خانه آقازاده شویم بهتر است در مورد این مجموعه تاریخی زیبا که در بخش قدیمی شهر ابرکوه واقع شده، بیشتر بدانیم. این مجموعه دارای 5 خانه تاریخی بسیار زیبا با نام‌های حسینی دوست، موسوی، گبری، سیدعلی آقا و آقازاده است. همگی این 5 خانه در یک کوچه واقع شده‌اند و امروز هر کدام کاربری مخصوص به خود را دارند و به نحوی از گردشگران میزبانی می‌کنند.

این مجموعه در حدود سال 1385 و طی یک دوره 10 ساله مجددا زیر پوشش صندوق احیا و مرمت آثار تاریخی رفت و توسط شرکت آفاق روشن ابرکوه تحت مرمت قرار گرفت. از این 5 خانه فقط خانه تاریخی آقازاده قابلیت بازدید دارد؛ اما خانه‌های موسوی و حسینی دوست هم اکنون کاربری اقامتی دارند و خانه‌های گبری و سیدعلی آقا نیز در آینده کاربری مشابه پیدا خواهند کرد. خانه سیدعلی آقا دیوار به دیوار خانه آقازاده قرار دارد و این دو خانه از طریق ساباطی (1) به یکدیگر متصل می‌شوند، این مسیر دسترسی خانه به یکدیگر در اصل حاکی از پیوند نزدیک و یا خویشاوندی اعضای خانه‌ها با همدیگر است.

همان‌طور که گفتیم، در میان این 5 خانه تنها خانه آقازاده به عنوان یک جاذبه تاریخی قابلیت بازدید دارد. در ادامه به دورن این خانه قدم می‌گذاریم و بیشتر با آن آشنا می‌شویم.

پاورقی

1- ساباط‌ها از ویژگی‌های معماری اقلیم گرم و خشک در ایران هستند و به تونل‌های طاق‌داری گفته می‌شود که موجب ایجاد سایه و باد خنک در محل‌های گذر می‌شوند.

آشنایی با خانه آقازاده ابرکوه

در شهر ابرکوه استان یزد و میان کوچه‌پس‌کوچه‌هایی با دیوارهای کاه‌گلی درست در میان محل قدیمی دروازه میدان خانه زیبایی قرار دارد؛ خانه‌ای قدیمی با بادگیری زیبا که هر جایی نمی‌توانید نظیرش را ببینید. این خانه که خانه آقازاده ابرکوه نام دارد، حدود سال 1157 خورشیدی، به سفارش حاج حسین ابرقویی، از ثروتمندان شهر ابرکوه (در انتهای مطلب بیشتر با این فرد آشنا می‌شویم) در همین محله قدیمی بنا شد؛ خانه‌ای با مساحت 820 مترمربع در زمینی به مساحت 1500 مترمربع که تمام شهرتش را مدیون شاهکار بالای سرش است، بادگیری دو طبقه و بسیار زیبا که در بافت قدیمی شهر مثل جوانه گندم قد برافراشته و خودنمایی می‌کند.

به محض ورود به این خانه زیبا از یک دالان عبور کرده و به حیاط زیبایی می‌رسیم که با قلوه سنگ‌های صاف سنگ‌فرش شده است. حوض مستطیلی در مرکز حیات صفای خاصی به خانه بخشیده است؛ اما مسحور این حوض نشوید و سرتان را بالا بگیرید تا خانه دو طبقه‌ای را ببینید که با پنجره‌های ارسی و شیشه‌های رنگی مزین شده و تاج پادشاهی دو طبقه‌ای به نام بادگیر بر سر دارد که در کنار کلاه فرنگی خانه ترکیب زیبایی را پدید آورده است. تصویر بادگیر زیبای این خانه نه تنها در پشت اسکناس‌های 2000 تومانی دیده می‌شود بلکه زینت‌بخش بسیاری از کالاهای صادراتی هم هست و این امر اهمیت این خانه را بیشتر می‌کند.

ثبت ملی: این خانه دل‌نشین در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۳۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

معماری خانه آقازاده

خانه آقازاده، بنایی دو طبقه است که مانند سایر خانه‌هایی که در بخش‌های کویری ایران ساخته می‌شوند از مصالح بومی مثل خشت و آجر بهره گرفته است. همچنین برای تزییناتِ خانه، درها و پنجره‌ها از چوب و برای گچ‌بری‌ها از ملات گچ استفاده شده است. 

سردر ورودی بنا در ضلع شمال‌غربی آن قرار گرفته و از طریق دالانی به گوشه حیاط راه پیدا می‌کند. خانه مثل سایر خانه‌های ساخته شده در مناطق کویری دارای یک حیاط دل‌باز است و وسط آن یک حوض سنگی بزرگ وجود دارد. در سه جهت حیاط، اتاق‌ها و بخش‌های مختلف خانه ساخته شده، این امر به جهت استفاده از بخش‌های مختلف خانه در فصول مختلف انجام شده است. چرا که در هر فصل جهت تابش نور خورشید تغییر کرده و یک بخش از خانه نورگیر می‌شود.

پلان اتاق جنوبی به سبک شکم دریده (1) بوده و دارای پنج دری و خیشخان است که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم. روی بام اتاق، بادگیری وجود دارد که این خانه را از تمامی خانه‌های دیگر متمایز می‌کند چرا که بلندترین بادگیر ساخته شده در ایران است. اتاق‌های شرقی و غربی نیز به شکل سه دری و پنج دری هستند. 

پاورقی

1: شکم دربده منظور همان پلان چلیپایی یا صلیبی شکل است.

بخش های مختلف

ورودی خانه

وقتی از کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر عبور کردیم به یک کلیاس زیبا و ساده می‌رسیم. در اصل به ورودی خانه‌ها کلیاس گفته می‌شود که درگاهی هستند که بالای آن‌ها به صورت طاق مانند است و بعد از آن هشتی و راهروی بلندی وجود دارد که به حیاط اصلی می‌رسد. هشتی فضایی است که باعث جدایی بخش ورودی با بخش اصلی خانه می‌شود.

حیاط

حیاط خانه از سه جهت توسط اتاق‌ها محصور شده است. در وسط آن یک حوض سنگی مستطیلی وجود دارد که در دو سمت آن درختچه‌های کوچکی قرار دارد. کف حیاط نیز با قلوه سنگ، سنگ‌فرش شده است.

بادگیر

بادگیرها برج‌هایی هستند که معمولا در مناطق کویری جهت تهویه هوا و بر فراز خانه ساخته می‌شوند و از نظر معماری و شکل ظاهری و کارکرد انواع متفاوتی دارند. بادگیرهای موجود در ایران به سه نوع: اردکانی، کرمانی و یزدی تقسیم می‌شوند. بادگیر یزدی از سایر بادگیرها بزرگ‌تر و بلندتر بوده و معمولا چهارطرفه یا هشت‌طرفه ساخته می‌شود. بادگیرهای شهر یزد بر فراز اتاق تابستان‌نشین که در ضلع جنوبی خانه قرار دارد ساخته می‌شود و این امر در مورد خانه آقازاده نیز صدق می‌کند. بادگیر خانه آقازاده همان‌طور که از محل ساختش پیداست به سبک یزدی ساخته شده و بر فراز تالار اصلی قرار گرفته و دو طبقه است. همین امر این خانه را از بسیاری دیگر از خانه‌های مناطق کویری متمایز می‌سازد. این بادگیر زیبا، 18 متر ارتفاع و 18 مترمربع مساحت و 19 دریچه تنظیم جریان هوا دارد. این بادگیر به شکلی دقیق مهندسی شده تا حتی زمانی که باد چندان نمی‌وزد عمل تهویه اتاق را انجام می‌دهد. بادگیر طبقه بالا و پایین به طور کامل با یکدیگر هماهنگ هستند.

اتاق ها 

این خانه شامل چندین اتاق پنج دری و سه دری است که در دو طبقه قرار گرفته‌اند. پنج دری‌ها در بخش وسط سه دری‌ها بوده و به عنوان اتاق اصلی کاربرد دارند. سه دری‌ها نیز در دو جهت پنج دری‌ها قرار گرفته و به عنوان اتاق خواب از آن‌ها استفاده می‌شده است. اتاق‌های تالار اصلی که بادگیر نیز روی بام آن قرار دارد دارای تو رفتگی از بیرون هستند که آن‌ها را از اتاق‌های جبهه‌های دیگر حیاط متمایز می‌سازد.

* اتاق تابستان‌نشین

این اتاق در بخش جنوبی حیاط قرار گرفته است تا در تابستان از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند. در بخش ورودی این اتاق ایوان وجود دارد که یک فضای نیمه‌باز است. این ایوان هم مثل سایر خانه‌های ساخته شده در مناطق کویری جز در مواقع بسیار سرد سال مهم‌ترین فضای زندگی در خانه بوده‌اند. تزیینات این بخش از اتاق به خاطر باز بودن فضا و قرارگرفتن در معرض گردوغبار، معمولا ساده‌تر از بخش‌های دیگر است. بادگیر بر فراز این اتاق قرار دارد.

* خیشخان (دار آفرین)

این اتاق در کنار اﺗﺎق تابستانه بوده و ﺳﻘﻒ آن دارای ﻧﻮرﮔﻴﺮی ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺧﻴﺸﺨﺎن اﺳﺖ. ﺧﻴﺸﺨﺎن را ﺑﺎ ﺣﺼﻴﺮ، ﺳﻔﺎل و ﻳﺎ ﺑﻮﺗﻪ‌ﻫﺎی ﺧﺎردار می‌ﭘﻮﺷﺎﻧﺪند و بر آن آب می‌پاشیدند تا اتاق خنک شود.

 * اتاق‌های پنج دری

اتاق پنج در معمولا به عنوان اتاق اصلی در نظر گرفته می‌شود و دارای 5 لنگه ارسی است. گاهی از این اتاق به عنوان اتاق شاه‌نشین هم یاد می‌شود و روبروی آن حوض بزرگ حیات وجود دارد.

* اتاق‌های سه دری

 سه دری‌ها به عنوان اتاق خواب استفاده می‌شدند ومثل پنج دری ارسی دارند در اصل نام اتاق را با تعداد ارسی‌های آن مشخص می‌کنند.

کلاه فرنگی

کلاه فرنگی عمارتی کوچک با تزیینات زیبا هستند و در دوره قاجاریه رایج شدند. سبک معماری این بنا ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی آن دوران است. معمولا در وسط باغ یا بوستان ساخته می‌شود و معمولا گنبد آن مخروطی شکل است. کلاه فرنگی خانه آقازاده بر بام تالار اصلی و درست کنار بادگیر قرار دارد و سقف پنج دری اصلی را تشکیل داده است. کلاه فرنگی به صورت هشت پر بوده و در هر وجه آن یک پنجره با شیشه‌های رنگی وجود دارد و به نحوی طراحی شده که بیشترین نور را به تالار اصلی منتقل کند.

زیرزمین

زیرزمین این خانه به صورت دست‌کند است در واقع سنگ‌های زیرزمین کنده شده است. به گفته افراد محلی در کل شهر ابرکوه روی بستری سنگی قرار گرفته است و بخش‌هایی در شهر وجود دارد که مثل روستای میمند به صورت دست‌کند ساخته و شکل گرفته‌اند.

تزیینات به کار رفته در خانه آقازاده

یکی از عناصر اصلی معماری خانه‌ها تزیینات به‌کاررفته در آن‌هاست که زیبایی و جلوه خانه را بیشتر می‌کند. میزان تزیینات و پیچیدگی آن‌ها بستگی به اهمیت آن بخش از خانه دارد. برای مثال معمولا اتاق‌های شاه‌نشین بیشترین و با شکوه‌ترین تزیینات را به خود اختصاص می‌داده‌اند. در این بخش به بررسی انواع تزیینات به‌کاررفته در این خانه می‌پردازیم.

مقرنس (آهو پای)

مقرنس نوعی تزیین حجمی است که به شکل طاقچه‌بندی با استفاده از مصالحی مثل چوب و گچ ساخته می‌شود. در ساخت مقرنس حجم اشکال هندسی از پایین به بالا کوچک می‌شود و این‌کار در معماری به خاطر تبدیل پلان مربع به دایره صورت گرفت. بیشترین کاربرد مقرنس در ساخت و تزیین گنبدها، شبستان و محراب بوده است. بخش زیرین کلاه‌فرنگی خانه آقازاده دارای مقرنس‌کاری‌های بسیار زیبایی است.

اُرسی

ارسی‌ها پنجره‌های مشبک مستطیل‌ شکلی‌اند که به جای باز شدن دایره‌ای به شکل عمدی از پایین به بالا باز می‌شوند و معمولا تزییناتی مثل شیشه رنگی با قاب چوبی گره‌چینی در آن‌ها به‌کاررفته است.

شیشه رنگی

قدمت این هنر به هزاران سال پیش بر می‌گردد و مراحلی مثل طراحی روی کاغذ، برش، تقسیم‌بندی و غیره را طی می‌کند سپس با توجه به مکانی که قرار است شیشه‌ها در آن استفاده شود در قاب‌های مختلف مفتول مسی و قاب‌های چوبی که بارزترین آن هنر گره‌چینی است قرار می‌گیرند.

گچ بری

همان‌طور که از نامش پیداست در این هنر از گچ برای تزیین حاشیه سقف، بالای سردرها، پنجره‌ها و غیره استفاده می‌شود. گچ‌بری به ویژه در دوره قاجار به دلیل سفر شاهان به کشورهای اروپایی دچار تغییراتی در طراحی شد؛ اما این تغییرات هیچ‌گاه نتوانست جای طرح‌های اسلیمی، ختایی و گل‌وگیاه را در معماری ایرانی بگیرد. این گچ‌بری‌ها در حاشیه پنجره‌ها و درها، در بخش داخلی خانه دیده می‌شوند.

قطار بندی

قطاربندی نوعی از هنر مقرنس‌کاری است که در يك خط مستقيم كار شده باشد مانند مقرنس بين طاق و ديوار‌های يك اتاق. این نوع مقرنس در فضای بیرونی خانه هم استفاده شده که در عکس زیر نیز می‌توانید نمونه آن را ببینید.

امکانات مجموعه تاریخی آقازاده

این مجموعه شامل خانه‌های تاریخی آقازاده، سید علی آقا، حسینی دوست، موسوی، گبری است که در نزدیکی یکدیگر قرار دارند. خانه‌های حسینی دوست و موسوی به عنوان هتل مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند و دوخانه گبری و سید علی آقا در آینده مورد بهره‌برداری قرار خواهند گرفت و کاربری هتل پیدا می‌کنند.  کاربری خانه آقا زاده نیز به عنوان کافی‌شاپ و هتل است. اینترنت رایگان، رستوران، کافی‌شاپ، سرویس‌بهداشتی، سرویس خواب، حمام و ... از امکانات اصلی این مجموعه محسوب می‌شود.

نظرات خارجی ها

شهر ابر کوه به دلیل قرارگیری در مسیر شیراز به یزد که دو مورد از پر بازدیدترین شهرها توسط توریست‌های خارجی است. همچنین قرارگیری کهن‌سال‌ترین درخت ایران، سرو ابرکوه که قدمتی چندین هزار ساله دارد و همچنین یکی از زیباترین بادگیرهای ایران موجب شده تا گردشگران زیادی از این خانه تاریخی بازدید کنند. در ادامه به بررسی نظرات تعدادی از گردشگران خارجی درباره خانه آقازاده می‌پردازیم.

گردشگری از ایتالیا | تاریخ ثبت دیدگاه مهر1397

خانه-رستورانِ نُقلی

خانه‌ای 400 ساله که به‌طور شگفت‌آوری زیبا و هیجان‌انگیز است. در این خانه شما می‌توانید در یک باغ دل‌پذیر غذای تان را نوش جان کنید. فضایی آرام‌بخش، دور از استرس با بادگیرهایی دو طبقه.

گردشگری از بلژیک | تاریخ ثبت دیدگاه اسفند1396

تجربه‌ای استثنایی

از خانه آقازاده دیدن کردم، تجربه‌ای باور نکردنی بود. به نظرم خیلی از خانه‌های تاریخی کاشان بهتر بود. فضایی کاملا آرام‌بخش داشت و این امکان برای من وجود داشت تا چند روز بیشتر هم آنجا بمانم. مسئولان بسیار مهربان و خوش‌برخورد بودند. این خانه یک پیشنهاد رد نشدنی برای کسانی است که می‌خواهند از ایران واقعی دیدن کنند.

گردشگری از انگلیس | تاریخ ثبت دیدگاه مهر1396

ناهار و بازدیدی دلچسب

در این خانه یک ناهار بسیار دل‌چسب خوردم. منظره پشت‌بام فوق‌العاده بود. در کل همه چیز فوق‌العاده بود.

گردشگری از سوئیس | تاریخ ثبت دیدگاه 1396

عکس از اسکناس 20 هزار ریالی

بخش بادگیرهای خانه روی اسکناس‌های 20 هزار ریالی ایران وجود دارد. خانمی که راهنمای ما بود و خانه را به نشان داد هم بسیار مهربان و خوب بود. مکانی عالی برای توقف و عکس‌برداری.

گردشگری از لیبی | تاریخ ثبت دیدگاه آذر 1395

شکوه غروب آفتاب!

راهنمای تور از طریق این شهر باستانی یعنی ابر کوه ما را به سمت هتل آقازاده برد. ترکیب غروب آفتاب و منظره خانه فوق‌العاده بود. خودم رو تصور کردم که سال‌ها پیش است و در این خانه در حال زندگی کردن هستم. معرکه بود! در کافی‌شاپ استقبال گرمی از ما شد. خود کافی‌شاپ هم عالی بود. اونجا به ما گفتند که گردشگران اروپایی کمتر از این جا بازدید می‌کنند. اروپایی‌ها! منتظر چی هستین؟

حاج حسین ابرقویی که بود؟

حضرت آیت الله حاج سید میرزا محمد حسین مجتهد ابرقویی از شاگردان برجسته استاد بزرگ حضرت آیت الله العظمی میرزا محمد حسن شیرازی بود. وی بیشتر در زمینه‌های علوم اقتصادی، دینی و ترویجی فعالیت داشت و بیشتر وقت خود را صرف امور عمرانی و کشاورزی در شهر ابرکوه کرد که بعد از حمله افغان‌ها ویران شده بود. او در طول فعالیت‌های خود سه رشته قنات در بخش‌های مختلف شهر حفر کرد.

 چاپ عکس بادگیر خانه آقازاده روی اسکناس های 2000 تومانی

در سال 1392 امارات متحده عربی در خواستی تحت عنوان ثبت بادگیرها با نام خود به یونسکو فرستاد. به دنبال این اقدام سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری این ادعا را بی اساس دانست و طرح ثبت بادگیر را به عنوان سازه‌ای که تنها خاستگاهش ایران است به سازمان فرستاد. در سال 1393 دولت تصمیم گرفت تا با اقدامی از بادگیرهای ایرانی به عنوان یک سازه مهندسی شده توسط ایرانیان حمایت کند. بر این اساس از آن سال اسکناس‌های 2000 تومانی با طرح بادگیر زیبا و دو طبقه خانه آقازاده به چاپ رسید تا از این سازه ایرانی حمایت کند. پرونده بادگیرها هنوز هم در سازمان بین المللی یونسکو باز بوده و به نتیجه قطعی نرسیده است.

دغدغه کارناوالی

• ایران سرزمین هنر است. مردمان این دیار در طول سال‌ها آثار ارزنده‌ای به ویژه آثار مربوط به معماری در جای‌جای این خاک به یادگار گذاشته‌اند؛ اما امروزه متاسفانه گردشگرانی که از این مکان‌ها بازدید می‌کنند آن طور که باید و شاید رفتار یک گردشگر مسئول را ندارند.
• در بخش آموزش نیز شاید آن‌طور که باید عمل نشده است. بی‌توجهی به آثار تاریخی و عدم انجام تحقیقات کافی درباره آن‌ها نیز مورد دیگری است که باعث فرصت‌طلبی کشورهایی شده تا برای رقابت در بازار پر رونق گردشگری آثار یا هنرهایی که برای اولین بار در کشور ما مورد بهره‌برداری قرار گرفته است را تصاحب کنند. سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری به عنوان ستون اصلی حفاظت از بخش‌های مختلف در این امر بسیار تاثیرگذار است.
• ما نیز به عنوان بازدیدکننده یا در هر جایگاه دیگری که هستیم باید به این موضوع بیندیشیم که این آثار به‌جامانده از گذشته میراث فرزندان و نسل‌های آینده ما خواهند بود پس با رعایت نکات ایمنی مثل لمس نکردن آثار، حفظ فاصله از آن‌ها، ننوشتن یادگاری و حتی تذکر به افراد دیگر در صورت مشاهده در بهبود نگهداری از سرمایه‌های خود کوشا باشیم. این‌کار از حداقل‌هایی است که هر کس به نوبه خود می‌تواند انجام دهد.

سخن آخر

گشتی در خانه تاریخی و قجری آقازاده زدیم و محصور هنر و مهندسی مردمانی شدیم که در گرمای سخت کویر چنین خانه زیبایی را ساخته‌اند. از اتاق‌های شیشه رنگی گذر کردیم و به یکی از زیباترین بادگیرهای دو اشکوبه ایران، سرزمین بادگیرها رسیدیم و شکوه و ظرافت ساخت آن را به تماشا نشستیم.