از بناهای هخامنشی تا مسکن مهر | قصه یک فروپاشی

اغلب بناهای تاریخی ایران که با خشت و مصالح بومی ساخته شده‌اند، در برابر زلزله توانایی مقاومت نداشته و استانداردها و آیین‌نامه‌ها در مورد آن نیز لحاظ نشده‌اند. 

وی در آخرین صحبت های خود با رسانه ها تاکید کرده است: 

با توجه به بررسی‌های انجام شده، ایران حدودا هر ۱۰ سال یک‌بار، یک زلزله بالای ۷ ریشتری را تجربه می‌کند که ما با شرایط موجود بناهای تاریخی‌مان، باید بگوییم این ساختمان‌ها حتی توانایی مقاومت در برابر قدرت کمتر از آن را هم ندارند، مسئله‌ای که باید هرچه سریع‌تر مورد توجه قرار بگیرد.

اما به نظر می رسد این صحبت ها چندان با واقعیت منطبق نباشد. در زلزله ی اخیر کرمانشاه، ساختمان های تازه تاسیس مسکن مهر با درصد بالایی تخریب شدند ولی بناهای تاریخی در این زلزله ی 7.2 ریشتری آسیب زیادی ندیدند. 

اما چرا بناهای تاریخی آسیب چندانی ندیدند؟ به اعتقاد یک متخصص سازه و ژئوفیزیک که مطالعات زیادی در زمینه ی بناهای تاریخی داشته، دلیل این موضوع به هم پیوسته بودن بناهای تاریخی است. 

عبدالعظیم امیر شاه کرمی، استاد دانشگاه امیرکبیر در گفت و گویی با ایسنا، از تفاوت های ساخت بناهای قدیمی و بناهای جدید می گوید:

ساختمانی که در مقابل زلزله قرار می‌گیرد، برای سالم ماندن باید سه ویژگی "پیوستگی"، "نرم بودن سازه" و "سبک بودن" را داشته باشد. این ویژگی ها نشان می‌دهد یک بنا چه میزان زلزله‌پذیر است، طاق، جداره (دیواره) و دیگر اِلمان های ساخت و ساز در بناهای تاریخی ایرانی به یکدیگر متصل هستند و مانند زنگی در هنگام ضربه خوردن به طور پیوسته صدا می‌دهند. این عامل (پیوستگی) باعث می شود بناهای قدیمی کشور نیز در هنگام زلزله به همین حالت حرکت کند و تخریب نشوند. 

 وی از سازه های "پاسارگاد" و "تله تخت" در مجموعه جهانی پاسارگاد به عنوان زیباترین قله های مهندسی در دنیا نام می برد و می گوید که این بناها به این دلیل که نرم هستند و حدود 20 تا 25 متر از کف سازه ی سنگی خود ارتفاع دارند، هیچ گاه در مقابل زلزله تخریب نمی شوند. 

تدبیر هخامنشیان، شاهکاری در ساخت بنا 

شاه کرمی، فکر معماران دوره ی هخامنشی در هنگام ساخت یک بنا و استفاده از سازه های نرمِ بُرشی را تحسین می کند و آن را شاهکاری در مهندسی می داند:

به مرور در ایجاد سازه‌های نرم، پیشرفته تر شدیم، مانند بنای «میر ارسلان» در خراسان که توسط محققانِ معاصر به عنوان زیباترین و مستحکم‌ترین بنا در مقابل زلزله اعلام شد.

این مهندس سازه در ادامه از انواع مختلف چیدمان آجرچینی در کشورهای مختلف سخن گفت و بیان کرد حتی نوع روش آجر چیدن نیز در مقاومت ساختمان تاثیر دارد:

در زمان سلجوقیان، ما بهترین ساختمان‌ها را در دنیا داشتیم، به اندازه‌ای که نمونه‌های مشابه آن در کشورهایی مانند انگلیس، ایتالیا یا یونان بسیار کم بود. بهترین نمونه‌های آجرچینی در آن زمان متعلق به ایران بودند که همگی در مقابل زلزله، سازه‌ای نرم دارند. بر همین اساس است که می‌گوییم ایران در گذشته برای مقابل زلزله، روشی بسیار قوی داشته است.

 مدرس دانشگاه امیرکبیر به بررسی ساختمان های امروزی می پردازد و بیان می کند:

متاسفانه در ساختمان‌های امروزی شرایط محیطی، شیب زمین، مقطع زمین شناسی و اختلاف نشست‌ها را در نظر نمی‌گیرند. امروز قبل از احداثِ بنا، ساختمان ترک خورده است، چون از همان ابتدا نشست‌هایی در آن‌ها به وجود آمده‌اند.

ساختمان های مسکن مهر به یکدیگر پیوسته نیستند

وی از دلیل تخریب ساختمان های مسکن مهر نیز سخن می گوید و علت اصلی این اتفاق را پیوسته نبودن مراحل ساخت می داند. از نظر آقای شاه کرمی بناهای مسکن مهر، بناهایی ناپیوسته هستند که اسکلت، آجرکاری یا سفت کاری آن ها هر کدام جدا بوده و نما و تزئینات نیز جدا ایجاد می شوند؛ در حالی که در گذشته ساختمان ها به این شکل ساخته نمی شدند و مصالح آن ها بیشتر از سنگ بود. 

او از مصالح به کار رفته در سازه های دوره ی سلجوقی نیز یاد می کند و می گوید که در آن زمان معمولا مصالح از آجر و ملات بوده و بناها نیز یکپارچه ساخته می شدند: 

 در عکس‌های منتشر شده از زلزله‌ی رخ داده در غرب کشور، عدم یکپارچگی اِلمان‌ها در بنا به وضوح دیده می‌شود.

آقای شاه کرمی از اینکه چه اتفاقی برای یک بنا در هنگام زلزله می افتد نیز صحبت می کند و توضیح می دهد:

 زمانی‌که زلزله رخ می‌دهد، همه قطعات موجود در بنا، سازه‌ای و ساختاری می‌شوند، تمام قطعات، مانند سنگ، نما، موزائیک‌های کف و دیواره، کوچک شده و همگی فعال می‌شوند، در حالی که آن‌ها تا قبل از زلزله چیزی شبیه به بارِ مُرده بودند.

این استاد دانشگاه در ادامه اضافه می کند که یکپارچگی بناهای قدیمی بهتر از بناهای امروزی است: 

 در ساختمان‌های قدیمی تمام اجزا یک پیوستگی و عضو واحد دارند؛ اما ساختمان‌های جدید در هر بخش مجزا هستند، سازه، معماری و حتی بخش های تزئیناتی. بنابراین در زمان زلزله که بنا باید مانند یک سازِ کوک شده و هماهنگ کار کند، سازه ناموزون می‌شود و هر قطعه برای خود کار می‌کند، آن‌ها به یکدیگر ضربه زده و خراب می‌شوند.

 سیستم سازه ایرانیان قدیم هنوز مورد غفلت قرار گرفته است

این متخصص سازه به مهندسی زلزله در ایران نیز اشاره کرد و گفت ایرانی ها در گذشته سابقه ای بالا و درخشان در این نوع از مهندسی داشتند. وی تاکید می کند که این مهندسی باید دوباره شناخته شود؛ اما تا کنون این بخش مورد غفلت قرار گرفته است. 

او در ادامه ی صحبت های خود بر طرح پِی و پیوستگی اجزا در مهندسی دینامیکی اشاره می کند و می گوید که هیچ کدام از بناهای تاریخی ایرانی توسط میراث فرهنگی تجزیه و تحلیل سازه ای نشده اند: 

اصول مهندسی که در سقف بناهای تاریخی رعایت شده (مانند نرمی، پیوستگی و انرژی پذیری)، سرمایه بزرگ و باارزشی برای مهندسی ایران بوده که مورد بی توجهی واقع شده است. 

این استاد دانشگاه در صحبت های خود به مطالعه ی بناهای تاریخی، انتخاب محل استقرار شهرها، ساخت و سازها (شهرها) و متون تاریخی، اشاره می کند و می گوید که مهندسی تاریخی ایران برای مشکل امروز زلزله در کشورمان راه حل دارد. از نظر وی جزئیاتی که در ساخت تخت جمشید، پاسارگاد و انتخاب محل اصفهان به کار رفته از منابع ارزشمند در این زمینه هستند.  

این متخصص سازه همچنین افزود:  

پوسته زمین به صورت مستمر و با سرعت بسیار کم مانند حرکت قاره‌ها در حال جابجایی و تغییر است، به عنوان مثال بوشهر ۲۳ میلیمتر در سال به بندر انزلی نزدیک می‌شود که این حرکت باعث متمرکز شدن فشار و فشردگی در درزهای پوسته‌ی سخت زمین می‌شود.

استخراج مهندسی زلزله از منارجنبان 

امیر شاه کرمی، از منارجنبان به عنوان یک دانشگاه مهندسی زلزله نام می برد و بیان می کند: 

معماری یا کاربری بنای منارجنبان که شامل نور، ابعاد، اتاق ها، چیدمان و ارتباط فضاها، بازشوها و ارتفاع سقف‌ها، جریان هوا و غیره می شود، با بهره‌برداری و خصوصیات انسان متناسب است. این ها اجزایی هستند که در مهندسی زلزله باید به آن ها توجه شود. 

او معتقد است:

با مطالعه بناهای تاریخی می‌توان دریافت مشکلات و آسیب نگاری مهندسی زلزله فعلی کدام است.

ورود به صفحه اختصاصی مطلب منارجنبان