قهوه خانه | دور همی به سبک ایرانی ها

 هیچ بنای تاریخی و فرهنگی را نمی توان یافت که بنا بر نیاز ها و خواست اجتماعی ساخته نشده باشد.

قلعه ها و دژ ها برای دفاع، پل ها برای عبور از مکانی، بازار برای خرید و فروش، حمام های عمومی برای نظافت و . . . برای رفع نیاز های اجتماعی و کشوری ساخته شده اند!

در این میان بنایی وجود دارد که در ابتدا و صرفا به عنوان محلی برای استراحت افراد و کارکنان و کارگر ها در زمان های آزاد روز بود.

بنایی که هیچ گاه اهمیت و کارکرد های زیاد خود و شکل جدیدش در امروز را پیش بینی نمی کرد!

قهوه خانه که به هدف استراحت و نوشیدن قهوه در 4 قرن پیش برای اولین بار ساخته شد امروز کارنامه ای درخشانی از پرورش و ترویج فرهنگ های سنتی و نو را دارا می باشد.

مکانی که "پیشرفت بشر" آن را از تغییر خواسته یا ناخواسته بی بهره نگذاشت! کارناوال امروز قصد دارد سری به تاریخ، فرهنگ و آداب و روسوم خاص قهوه خانه ها بزند!

به قهوه خانه خوش آمدید!

تاریخچه قهوه خانه

تاسیس و ساخت نخستین قهوه خانه #ایرانمی توان به دوره صفویه و به احتمال زیادی در زمان سلطنت شاه طهماسب در شهر #قزوین نسبت داد.

بعد ها در زمان شاه عباس اول این بنا در شهر اصفهان نیز توسعه یافت.

در دوره قاجار، به خصوص در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، توسعه این بنا در شهرهای بزرگی همچون تهران گسترش یافت.

از نام قهوه خانه می توان متوجه شد که این مکان برای نوشین قهوه ساخته شده بود اما با آمدن چای به ایران و کشت این گیاه تازه وارد در مناطق شمالی کشور و ذائقه پذیر شدن چای دم کرده میان مردم، کم کم قهوه، جای خود را در قهوه خانه ها به چای داد با این حال هم چنان نام قهوه خانه به صورت قبل باقی ماند.

قهوه خانه در ابتدا مکانی برای استراحت، نوشیدن چای و خوردن نهار و شام بود. اما با گذشت زمان این مکان کاربرد های مهم دیگری نیز پیدا کرد از جمله اطلاع رسانی، نشر افکار اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و همچنین به محلی برای سرگرمی های همچون نقالی، شاهنامه خوانی، غزل خوانی و مشاعره تبدیل شد.

در گذشته در هر محله ای از تهران یکی دو قهوه خانه بزرگ و کوچک وجود داشت که قبل از طلوع آفتاب باز می شدند و بعد از تعطیلی همه دکان ها تعطیل می شدند. قهوه خانه های معروف بیشتر در ناحیه های بازار و خیابان های اطراف آن و محله هایی با رفت و آمد زیاد، قرار داشتند.

بحث دلایل ساخت و رونق قهوه خانه ها به عنوان مکانی مهم با کارکرد اجتماعی وسیع، بسیار جالب می باشد که پژوهشگران مردم شناسی دلایل مختلفی را برای آن مطرح می می کنند که تعدادی از آن دلایل را بیان می کنیم:

1) رونق شهرنشینی در ایران و بسط و گشترش راه های ارتباطی، زیاد شدن جمعیت کارگران کارگاه ها تا طبقات متوسط و حتی بازرگانان و اصناف و نیاز مکانی برای اجتماع روشن فکران

2) ایجاد اتحاد و یکدست شدن جهت فکری افراد در زمینه مذهب تشیع

3) ورود قهوه و پس از آن چای به ایران که قبل از صفویه وجود نداشت

4) ضعف خانواده ها از جهت فقر معنوی و لطمه خوردن به اصول پدر سالاری در بین گروه های پایین اجتماع و نیاز مبرم به به تجمع در مراکز دیگر غیر از خانواده و برقراری روابط چهره به چهره با انسان های جدید!

معماری و بنای قهوه خانه

400 سال از عمر ساخت اولین قهوه خانه می گذرد که در طول این چند قرن دچار تغییر و تحول از نظر بنا و معماری شده است.

تغییر وظایف قهوه خانه ها در طی این 4 قرن باعث تغییر شکل این بنا نیز شد. قهوه خانه کم کم از صورت زیبای سابق خود فاصله و شکل ساده ای به خود گرفت و تمام تلاش و کوشش صاحبان قهوه خانه ها برای زیبا سازی این بنا بی نتیجه ماند و کافه و تریا ها گوی سبقت را از قهوه خانه ها ربودند!

اما به صورت کلی معماری قهوه خانه های هر شهر از بافت کلی معماری آن اقلیم و ویژگی های فرهنگی افراد ساکن آن شهر، الهام گرفته است.

معماری فضای سرپوشیده ی شماری از قهوه خانه های سنتی تقلیدی از سبک و شیوه حمام های سنتی ایران بوده است، ساختمانی آجری یا سنگی با یک ورودی طاقی گنبدی، ستون های سنگی یا آجری با سکو های دورادور و برخی از قهوه خانه علاوه بر فضای سرپوشیده، دارای فضای سربازی هم بود که به آن باغچه می گفتند.

انواع قهوه چیان و قهوه خانه ها

با گذشت زمان و تغییر در وظایف قهوه خانه، تغییر شکل در این بنا را در بخش معماری بررسی کردیم. با تمامی این تغییرات بخش خاصی از اجتماع به قهوه خانه ها وفادار مانده و به آن جا می رفتند و این فضا بیشتر از حالت تفریح به مکانی برای بحث های اجتماعی و حل و فصل اختلافات صنفی تبدیل گشت.

با تغییر مکان افراد از قهوه خانه ها به مکان های جدیدی چون کافه، انواع جدیدی از قهوه خانه ها نیز شروع به کار کرد. برای مثال قهوه خانه هایی تاسیس شد که تنها در آن چای می نوشیدند یا قهوه خانه هایی که فقط در آن نهار ( دیزی ) می خوردند یا صرفا جنبه کاری و استراحتگاهی برای کارگران یا مسافرین، داشت. حتی قهوه خانه های سیار نیز در بازار ها به وجود آمد! به طور کلی قهوه خانه ها و قهوه چیان را می توان به 4 گروه زیر تقسیم کرد:

1 ) قهوه چیان قهوه خانه های عمومی در شهر ها و جاده های بین راهی و شهری

2 ) قهوه چیان قهوه خانه ها یا آبدار خانه های شخصی دربار و خانه های بزرگان و اشراف زادگان.

3 ) قهوه چیان آبدارخانه های موقت در مجالس عزاداری، روضه خوانی، جشن های عروسی و تجمعات سیاسی

4 ) قهوه چیان دوره گرد یا سیار

مذهب در قهوه خانه ها

ساخته شدن قهوه خانه در زمان حکومت شیعه و قدرتمند صفویان خود یکی از دلایل راهیابی مذهب به داخل قهوه خانه ها بود. از آغاز فعالیت قهوه خانه ها، این مکان تحت نفوذ مذهب قرار داشت. انجام فرایض دینی، برگزاری مراسم ماه رمضان و مدح خوانی نشانه هایی از نفوذ مذهب به قهوه خانه هاست و بخش بزرگی از آداب و رسوم و فرهنگ خاص قهوه خانه های سنتی متاثر از مذهب می باشد.

نقاشی در قهوه خانه ها

نقاشی های مخصوص قهوه خانه ها جزو سبک های سنتی، آیینی و کهن نقاشی ایرانی می باشد. این سبک نقاشی ها دارای اهمیت فرهنگی زیادی  است و با حفظ تمامی ارزش های هنر مذهبی و سنتی ایران به ضرورت نیاز و خواست مردم برای احترام به فرهنگ و باورهایشان متولد شد.

نقاشی قهوه خانه ای به نقاشی گفته می شود که در اندازه نسبتا بزرگ بر روی دیوار های قهوه خانه یا پارچه های نقاشی شده توسط نقاشان ایران، کشیده شده باشد. 

نقاشی قهوه خانه را از لحاظ موضوع کلی آنها می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1) نقاشی های مذهبی : مجموعه ای از چهره های پیشوایان و بزرگان دین و مذهب و صحنه هایی از جنگ های معروف پیامبر و حضرت علی (ع) و وقایع کربلا.

2) نقاشی های غیر مذهبی : مجموعه ای از تصویر سازی داستان های رزمی و بزمی ایرانی، حماسه ها، اساطیر، شاهان و قهرمانان شاهنامه، عرصه های عشق ورزی و دلدادگی قهرمانان و . . .

از استاد عباس بلوکی به عنوان یکی از اساتید این سبک نقاشی می توان نام برد که متاسفانه در سال 1379 چشم از جهان پوشید و قوللر آقاسی و محمد مدیر را می توان از بنیانگذاران این شیوه نقاشی دانست. نمونه های زیادی از آثار هنرمندان نقاشی قهوه خانه ای در موزه رضا عباسی ( تهران ) نگهداری می شود.

نمایش در قهوه خانه ها

نمایش یکی دیگر از بخش های مهم فرهنگی و اجتماعی قهوه خانه ها در ایران بود. نمایش ها در سن بزرگ یا تخته چوب های قرار داده شده در قهوه خانه، برگذار می گشت.

موضوع نمایش های قهوه خانه ای بیشتر داستان های تاریخی و یا حماسی بود و بیشتر این نمایش ها از شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی انتخاب می شد یا نمایش داستان های کهن ایرانی همچون رستم و سهراب، بیژن و منیژه، شیرین و فرهاد یا قصه هایی که بین مردم سینه به سینه از گذشتگان نقل می شد همانند "حاکم یک شبه" و "نوروز پیروز"، اجرا می گشت.

نقالی در قهوه خانه

قصه گوئی و نقالی یکی دیگر از یادگار های فرهنگ عامه در قهوه خانه ها بود.

نقالی و قصه گوئی از دوران کهن در ایران وجود داشته و در دورات صفویه در این مکان بسیار رایج بود.

داستان گوئی از شاهنامه ، جنگ رستم و سهراب ، رستم و افراسیاب ، و خواندن قصه هائی از حسین کرد و دیگر داستانهای ایرانی بخشی از تاریخ و فرهنگ این بنا بوده است . مهمترین قصه گوئی ها در باره رستم و سهراب بوده است بطوریکه امروز نقالی در قهوه خانه با « سهراب کشی » مترادف است این داستان ها توسط دراویش با حرکات و رسم خاصی در قهوه خانه اجرا می گشت که امروزه اثری از نقالی در قهوه خانه ها نمی بینیم.

قلیان در قهوه خانه ها

ورود دخانیات به ایران از طریق عثمانیان صورت گرفت، اما قلیان و نحوه استفاده آن را می توان از ابتکارات ایرانیان دانست که به سرعت در بین تمام طبقات اجتماعی ایران رواج یافت.

قلیان داری و قلیان چاق کردن در ایران به یک شغل تبدیل شده بود و ایفای نقش در این شغل نیاز به تجربه و مهارت داشت.

سخنوری و قهوه خانه

سخنور به مردی شعردان و با حافظه قوی می گویند که می تواند هر شعر را در زمان و موقعیت مناسب برای مخاطبان خود بخواند. در گذشته سخنوران بسیاری در قهوه خانه ها وجود داشتند.

« سردُم » محل مخصوصی در قهوه خانه بود که در زمان های گذشته سخنور در آن جایگاه می نشسته و با رقیب خود که همانند او فردی شعردان بود به « سخنوری » می پرداخته که او را «سردُم دار» می گویند.

در این میان سخنور که لباسی همانند درویشان می پوشید بر روی تخت می نشست و با حریف خود به سخنوری می پرداخت و در حقیقت با ابزار ادبی چون شعر به نبرد با حریف خود می پرداخت و قهوه چی نیز در شروع این مراسم آیینی و نمایشی با اسفند و صلوات به استقبال آنها می رفت.

سخنور مهمان، همزمان با ورودش شعری را می خواند و سخنور دیگر که آن قهوه خانه و محله به اصطلاح « پاتوق » وی به شمار می رفت و آن کوی و برزن و قهوه خانه را به نام آن سخنور می شناختند، با شعری به استقبال او می رفت.

آنگاه میان این دو نمایشگر با زبان شعر، انواع تعارفات اولیه صورت می گرفت و چنین ادامه می یافت که هر قصیده، غزل و یا قطعاتی که سردم دار می خواند را باید حریف او در همان مضمون یا اگر شرط شده بود در همان وزن جوابگو می بود و اگر جواب مناسب داده بود که مورد تایید مخاطبان و جماعت حاضر به عنوان داوران بی طرف این آیین نمایشی قرار می گرفت حق داشت که از سردم دار جواب بخواهد و همینطور ادامه می یافت تا یکی از آن دو مات شده و از جواب باز بماند.

نوعی نبرد صلح آمیز ادبی و فرهنگی!

تحول قهوه خانه ها در گذر سنت به مدرنیته

قشر های مختلف و فعال در قهوه خانه ها همچون نقالان، سخنوران، نقاشان، عاشقان، نقش مهمی در  جامعه سنتی ایران داشتند و با فعالیت و تلاش خود سنت ها، تاریخ و فرهنگ غنی کشور را در میان نسل های دیگر استوار و محفوظ نگه می داشتند. همان طور که بررسی کردیم قهوه خانه یک نهاد اجتماعی و فرهنگی بوده و نقش مهمی در پرورش استعداد های ادبی، هنری، آموزش و ترویج فرهنگ سنتی به عامه مردم داشته است ولی با گذشت زمان و ورود رادیو ها و تلوزیون به قهوه خانه ها، کم کم اعتبار و ارزش پیشین خود را از دست داد.

با ورود و راوج رادیو ها در قهوه خانه ها ضربه بزرگی به نقالی و سخنوری وارد شد برنامه های متنوع و جالب رادیو توانست برنامه های سخنوری و نقالی که دیگر برای افراد یکنواخت و تکراری شده بود را شکست دهد!

در قهوه خانه های سنتی چینش میز ها و صندلی ها به صورت گرد و دورادور قهوه خانه بود و معمولا حوضی میان این مکان وجود داشت اما با آمدن تلوزیون در گذشته قهوه خانه شب ها به شکل سینما ها درمی آمدند و افراد صندلی ها را در کنار و پشت هم می چیدند تا تلویزیون این جعبه جادویی را نگاه کنند و نمایش قهوه خانه ای دیگر آن جذابیت گذشته را نداشت و اینگونه سیر نزول و تغییرات قهوه خانه های سنتی شدت گرفت که تا امروز شاهد نوعی فضای متفاوت از قهوه خانه ها باشیم.

اما جای خوشحالی دارد برخی از افراد باذوق در تهران و بعضی شهرهای دیگر ایران اقدام به ساختن و باسازی قهوه خانه های سنتی با حفط بافت سنتی آن کرده اند و امیدواریم شکل و ظاهر و بخشی از آداب خاص این مکان تاریخی و فرهنگی احیا شود.

سخن آخر

همان طور که بررسی کردیم بناهایی تاریخی و فرهنگی زیادی در کشور ما وجو دارد. بناهایی همچون سقاخانه، گرمابه، قهوه خانه و زورخانه همگی از دل فرهنگ و هنر و تاریخ کشورمان ایران برخواسته اند.

با پیشرفت های جهانی کارکرد ها و ماهیت این بناها ناگزیر به تغییر است اما باید نهایت تلاش خود را در حفظ و نگهداری این بناها با آداب و روسم خاص آن را داشته باشیم.

اکنون با دیدن قهوه خانه های جدید می توانید حال و هوای تاریخی و فرهنگی آن را بیشتر و بهتر درک کنید.

آیا در شهر شما قهوه خانه هایی با بافت تاریخی و فرهنگی قدیم وجود دارند؟

نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.