بازار ; خرید و فروش , تاریخ و فرهنگ زیر یک سقف

بازار سنتی 

 بدون شک قلب تپنده تجارت و اقتصاد هر شهری در بازار های آن شهر نهفته است. به سادگی می توان وضعیت اقتصادی و معیشتی یک شهر را از جنب و جوش و نحوه ی فعالیت بازار آن شهر مشاهده کرد.

مکانی که علاوه بر ابعاد اقتصادی و مالی آن همواره کانون حرکت های بزرگ اجتماعی و سیاسی در کشور ما بوده است.

میراث تاریخی و فرهنگی زنده ای که اکنون با گذشت قرن های متمادی و در جنگ و جدل با پیشرفت و توسعه بازار های مدرن جهانی بخش هایی از آن دچار رکود شده، اما هیچ گاه صلابت و اصلات خود را از دست نداده و نقش حیاتی خود را در زمان های مهم و حساس، ایفا می کند.

 امروز قصد داریم با اجزای تشکیل دهنده و معماری خاص یک بازار از نزدیک آشنا شویم! با کارناوال همراه شوید.

ریشه شناسی نام بازار

ریشه بازار را در فارسی میانه وازار ( wazar ) می دانند که بعد ها به شکل امروزی ، بازار ( Bazar ) تغییر شکل یافت . این واژه از زبان فارسی به ترکی ، از ترکی به ایتالیایی و از آن طریق به دیگر زبان های اروپایی از جمله انگلیسی راه یافت. اما اختلافاتی بر سر ریشه اصلی این کلمه وجود دارد. برخی دیگر از محققین کتاب های فرهنگ لغت معتقدند که این واژه در اصل اَبازار ( اَبا به معنای آَش + پسوند مکان ساز زار ) به معنای محل خرید و فروش مواد غذایی بوده و در طول زمان به معنای خرید و فروش صرف تبدیل گشته است.

گروه دیگر ریشه کلمه بازار را کلمه wahacarana می دانند که از دو جز waha  به معنای بها ، ارزش ، تجارت و carana به معنای جایگاه تشکیل شده است.

در یکی از کتیبه های متعلق به شاپور اول ساسانی که به سه زبان پارسی میانه ، پارتی و یونانی در کعبه زرتشت وجود دارد ، فهرست نام و مناصب بزرگان را آورده که در آن  شخصی با عنوان و منصب " بازار بُدی " وجو دارد این مضوع نشان از اهمیت بازار و مسئولیت اداره آن و از طرف دیگر نشانی از غنای تاریخی و فرهنگی بازار در ایران می باشد.

بازار در سیر تاریخ ایران

با پیشرفت جوامع بشری و رشد مبادلات کالا، مراکز خرید و فروش به تدریج گسترش یافتند و در بعضی از مناطق از حالت های پیشین خود که به صورت بازار های هفتگی یا ماهانه بودند، خارج شده و به شکل مراکز دائمی مبادله کالا تبدیل شدند.

در دوران #هخامنشی تا اواخر #ساسانیان راه های مخصوص بازرگانی و مراکز تولیدی و تجاری زیادی در ایران شکل گرفت که نشانه ای از وجود بازار ها و مراکز مبادله وسیعی در شهر های آن دوران می باشد.

در #دوره اشکانی، راه بازرگانی #چین و هندوستان به روم شرقی از شهر های ایران می گذشت که موقعیت ویژه ای را برای آن ایجاد می کرد به طوریکه پیشرفت رشته های صنعتی به جایی ختم شد که بازار های مستقل و جداگانه برای محصولات خاصی پدید آمد. متاسفانه از ساختار فیزیکی این نوع بازار های پیش از اسلام چیزی به جای نمانده البته این نکته نیز وجو دارد، ساختار و صورت بازار های اسلامی را می توان تغییر یافته ی بازار های قبل از اسلام در نظر گرفت.

در شهر های اسلامی، بازار شاهرگ اصلی تجارت شهر از دروازه اصلی شهر آغاز می گردید و به محله ی شاهی ختم می شد! این نوع ساخت بازار نشان از اهمیت و ارتباط بین قدرت سیاسی و قدرت بازرگانی است. از دیگر نکات بازار در شهر های اسلامی وجود مسجد جامع در مجاورت آن است و همچنین مراکز دینی همچون حسینیه  و تکیه در ساختار بازار ظاهر شدند.

عناصر تشکیل دهنده بازار

بازار از مجموعه عناصر گوناگون شکل گرفته تا شی واحدی را تشکیل دهد. بازار به طور معمول یا در درازا و یا در پهنا گشترش می یافت. نوع سومی از بازار نیز وجود دارد که مجوعه معماری یکدستی هستند که با داشتن همه یا تعدادی از عناصر تشکیل دهنده بازار، طراحی و ساخته شده اند.

از میان 3 نوع بازار گفته شده، بازار با گشترش در درازا ، قدیمی ترین ، ساده ترین و بیشترین شکل بازار می باشد.

اکنون با عناصر تشکیل دهنده بازار یک به یک آشنا خواهیم شد.

1 ) راسته ها

عنصر اصلی سازنده بازار را می توان راسته های اصلی و فرعی آن، نامید که در قدیم از دروازه ها به درون شهر تا میدان اصلی و مسجد جامع ، امتداد داشت. گاهی این راسته ها سرپوشیده و گاهی سرباز ساخته می شد که بستگی به نوع آب و هوای منطقه داشت. بازار های بزرگ که از رونق زیادی برخوردار بودند از چند راسته اصلی تشکیل می شدند.

در دو طرف این راسته ها ، حجره ها ( دکان ) قرار دارند که محل فروش کالا ها می باشند.

2 ) چهار سوق

کلمه ی سوق در زبان عربی معادل کلمه بازار می باشد. در بازار های ایران محل تقاطع دو راسته اصلی را چهار سوق می نامند. این فضای پهن که بر اثر برخورد چهار راسته به وجود می آمد ، چهار سوق ( چهار بازار ) نامیده شد. برخی چهار سوق را چهار سو نیز می نامند که به دلیل به وجود آمدن چهار جانب و سمت می باشد.

چهار سوق علاوه بر پهنای بیشتر نسبت به راسته از ارتفاع بیشتری نیز برخوردار است و اغلب با گنبد آجری بزرگی پوشانیده می شود که اغلب جدار درونی آن با هنر نقاشی ، گچ کاری و کاشی کاری جلوه خاص و زیبای پیدا می کند.

در گذشته در این مکان روز ها می توانستید جارچی ها را مشاهد کنید و حتی گاهی به محل مجازات تبه کاران تبدیل می گشت و شب ها نیز میزبان نشست داروغه ها بود.

3 ) حجره ( دکان )

کوچکترین اما مهمترین و موثر ترین عنصر تشکیل دهنده بازار می باشد. حجره ها قلب تپنده بازار ها می باشند به صورتی که اگر حجره ها در دو طرف راسته ها نبود ، بازار به مفهوم امروزی دیگر شکل نمی گرفت.

عمدتا حجره ها در یک طبقه در طول راسته ها در دو سمت چیده شده اند اما در برخی بازار ها حجره ها را در طبقه دوم هم می توان مشاهده کرد.

دیوار حجره ها مسولیت مهم تحمل وزن زیاد پوشش راسته ها بر عهده دارند به همین منظور ضخیم ساخته می شوند که باعث از بین رفتن فضا می گردد که معماران ایرانی با ایجاد تاقچه های زیاد در داخل حجره ها مشکل قبلی را حل کرده و جای چیدن کالا ها را فراهم کردند.

درب های دکان ها در گذشته از جنس چوب بوده که امروز ، اغلب جای خود را به کرکره ها داده اند.

4 ) سرا ( خان )

راسته ها از راه هایی باریک یا درب به حیاطی وصل می شوند که دورتا دور این حیاط را حجره هایی در یک طبقه تشکیل می دهد. شاید جمله ی قبل شما را یاد معماری کاروانسرا ها بیاندازد اما این تفاوت وجود دارد که کاروانسراهای بزرگ در ابتدای بازار و نزدیک دروازه ها جای داشتند اما این کاروانسرا های کوچک موسوم به سرا ( خان ) در سرتاسر طول بازار ها احداث می شود و دفاتر تجاری و انبار برخی از محصولات و کالا ها در آن قرار دارد.

تفاوت دیگر کاروانسرا با سرا این است که حیوانات بارکش کمتری وارد فضای سرا می شد.

علاوه بر سرا هایی با فضایی ساده که در بالا معرفی کردیم سرا هایی وجود دارد با نقشه های چهارگوش یا چند گوش های منظم و غیرمنظم و حتی گرد که اطراف آن حجره هایی در 2 و حتی 3 طبقه وجود دارد.

5 ) تیمچه

تیمچه ها اغلب فضا های سر پوشیده ای می باشند که بیشتر به صورت هشت ضلعی ساخته شده و حجره ها در دو و حتی سه طبقه در آن موجود می باشد. فضای مرکزی تیمچه به وسیله گنبدی بزرگ با تزینات خاص  و زیبا پوشیده می شود. معمولا در تیمچه ها یک کالای خاص فروخته می شود برای مثال تیمچه مظفریه بازار بزرگ تبریز که به فروش فرش اختصاص دارد. از دیگر تیمچه های معروف بازار های ایرانی می توان به تمیچه امین الدوله بازار کاشان اشاره کرد که متعلق به دوران قاجار بوده و شاهکاری در هنر ایرانی مقرنس ( یکی از تزینات معماری ایرانی ) است.

6 ) قیصریه

قیصریه بخشی از بازار است که به شکل سرا هایی  پوشیده یا با نقشه ای صلیب مانند می باشد. قیصریه ها به کالا های گران قیمت اختصاص داشت. حجره های زرگران و ابریشم بافان در گذشته قیصریه ها را تشکیل می داد.

قیصریه ها بر خلاف راسته های پر پیچ و خم کوتاه و ایمن ساخته می شد تا به دلیل وجود کالا های گران قیمت حفظ امنیت آن راحت تر باشد.

7 ) دالان

در بخش ورودی بعضی از سرا های بزرگ ، فضای گنبددار بسیار زیبا و با شکوهی وجود دارد که دالان نامیده می شود.

کارکرد دالان ایجاد ارتباط بین فضای بیرونی و فضای درونی بازار می باشد.

برخی از دالان ها داری حجره هایی می باشند که از نگاه معماری تفاوتی با تیمچه ها ندارند.

ویدیویی از بازار بزرگ تهران

فضاهای خدماتی در بازار

فضا هایی که در بالا برشمردیم ، فضا های اصلی بازار ایرانی می باشد که به مرور زمان با آمیخته شدن بازار و دین ، مدارس ، مساجد و حسینه ها به معماری بازار افزوده شدند. از طرف دیگر به دلیل نقش مهم اجتماعی بازار در زندگی روزمره ، ابنیه ها با عملکر اجتماعی و خدماتی مانند رستوران ، زورخانه ، چای خانه ، حمام و . . در بازار احداث گردید که هر کدام دارای آداب و رسوم مخصوص خود بوده اند.

اما متاسفانه امروزه خیلی از این آداب و رسوم اجرا نشده و حتی برخی از این ابنیه ها از ساختار بازار به طور کلی حذف شده اند. فضاهای فرهنگی و تاریخی که بدون شک یکی از بزرگترین انگیزه های گردشگران برای بازدید از بازار ها می باشد برای مثال کم شدن رستوران هایی با عطر بوی حقیقی بازار، رستوران هایی که می توانند با ارائه غذاهای اصیل مختص به هر اقلیم یک جاذبه قوی برای بازار شهر خود باشند برای مثال متاسفانه امروز در بازار تهران می بینیم که غذا های اصیل ایرانی جای خود را به فلافل لبنانی داده اند!

به طور قطع مسائل اقتصادی و فرهنگی در حذف و یا تغییر این فضا ها نقش دارد و کارناوال در آینده قصد دارد به طور مفصل و دقیق به بررسی و تجزیه تحلیل فضاهای خدماتی و اجتماعی بازار و آداب رسوم ویژه آن ها بپردازد.

سخن آخر

اکنون با ارکان اصلی بازار آشنا هستیم و نقش مهم بازار را در ابعاد اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی ، تاریخی و حتی سیاسی می دانیم!

آیا تاکنون به بازار سنتی شهرتان سری زدید؟

آیا گشت و گذار در بازار را با دانستن این مطالب تجربه کرده اید؟

نظرات و خاطرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.