مرصع کاری | هنری جواهرنشان

خلق آثار هنری یکی از کارهایی است که در طول تاریخ، دستان هنرمند ایرانیان به آن مشغول بوده است. آثاری که نشان از ترکیب هنر با عشق دارند و هریک جلوه هایی چشم نواز را ایجاد کرده اند. آثاری که در گوشه گوشه ی زندگی ها جایی برای خود باز کرده و رنگ تازه ای به آن بخشیده اند. در این هنرها از طبیعت بهره جسته و عناصر مختلف آن را به کار بسته اند. گاه با بافتن شکل تازه ای به شاخ و برگ درختان داده و گاه از جسم بی جان خاک ظروف و مجسمه هایی دیدنی را خلق کرد اند.

امروز به سراغ یکی از هنرهایی می رویم که عناصر گرانبهای طبیعت را به کار گرفته است و وجود آثار تاریخی، قدمت هزارساله و ارزش آن را نمایان می سازد. صنعتی باستانی که از سنگ های رنگین قیمتی و نیمه قیمتی برای زینت بخشی به اشیاء استفاده می کند و نقشی تازه را به آنان هدیه می دهد. این هنر ارزشمند جا و مکان خاصی ندارد و در سرتا سر این سرزمین رواج پیدا کرده است.

قصد داریم با هنری به نام مرصع کاری آشنا شویم و آن را به شما معرفی کنیم.

با کارناوال همراه باشید...

مرصع کاری | هنر جواهر نشان

مرصع کاری نام یکی از هنرهای اصیل ایرانی در شاخه ی هنرهای دستی سنگی است که آثاری خیره کننده را خلق می کند. در این هنر چشم نواز سنگ های رنگین بر روی سطوح مختلف قرار می گیرند و بر اساس تصورات و سلیقه ی هنرمند نقش هایی را می آفرینند. درخشش سنگ ها و جلوه ی رنگین آنها همچون لباسی تازه بر سطوح مختلف می نشینند و چهره ای دیگر به آنها می بخشند.

مرصع در لغت معنی " آنچه با جواهر تزئین شده باشد " یا " جواهر نشان " را می دهد. بدین ترتیب می توان گفت که هنر مرصع کاری عبارت است از نشاندن جواهر، سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی و زدن نقشی تازه بر روی ظروف، زیور آلات، قاب و بسیاری چیزهای دیگر. از مرصع کاری با نام های مخراج کاری و جواهر کاری نیز یاد می شود.

تاریخچه مرصع کاری

این هنر در طول تاریخ جایگاه خاصی را در میان ایرانیان داشته است. مرصع کاری نیز از جمله هنرهایی است که در طول ادوار تاریخی مختلف، آثار بسیار زیبایی از آن به چشم می خورد. بررسی آثار موجود از هزاران سال پیش نشان می دهد که ساخت زیور آلات و یا ظروف تزیینی و نشاندن نگین بر روی آنها از هزاران سال پیش در میان هنرمندانی در ایران، مصر، هندوستان و مناطق بین النهرین رایج بوده است.

تاج ها، سلاح های سلاطین و امرا و بزرگان، جام ها، کاسه ها، صندوق و صندوقچه، نشان و مدال ها و زیور آلاتِ جواهر نشان که از دوره های هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و سایر سلسله های حاکم بر ایران به جای مانده اند حکایت از تبحر و ظرافت کار هنرمندان در نشاندن سنگ های رنگین بر روی اشیاء گوناگون دارد.

زیورآلاتی که امروزه در میان زنان قبایل چادر نشین مختلف و زنان روستایی، نسل به نسل منتقل شده است و برخی دارای قدمتی تاریخی هستند نیز به این هنر زینت داده شده اند. شاید بتوان گفت که این زیورآلات بازمانده ای اصیلی از مرصع کاری در طول تاریخ تاریخ باشند.  زیور آلاتی که با سنگ هایی زیبا و درخشان همچون عقیق جگری، فیروزه، یاقوت و زمرد به شیوه ای هنرمندانه تزیین شده اند.

در دوران ساسانی مرصع کاری ظروف و زینت آلات فلزی و آراستن آنها با هنر قلم زنی و سیاه قلم سیر تکاملی خود را طی کرد اما با ورود اسلام کمی از رونق آن کاسته شد. در دین اسلام استفاده از ظروف نقره و طلا کاری مکروه به شمار می آمد اما هنرمندان با ساخت اشیایی از قبیل جای دعا و  قاب قرآن مرصع کاری را به شیوه ای دیگر به نمایش گذاردند. در این دوره مرصع کاران توانستند علاوه بر سعی در حفظ تکنیک، رسم و سنت قدیمی مرصع کاری، قوانین مذهبی را هم رعایت کنند.

در طول سالیان بعد مرصع کاری تنها در میان طبقه اشراف و بزرگان در قرون هفده و هجده رواج داشت. از قرن نوزدهم و پس از انقلاب صنعتی در نتیجه ی پاسخگویی به احساس نیاز طبقه متوسط جامعه، خلاقیت و تکنیک های متفاوت طراحی و اجرای جواهرسازی و مرصع کاری توسط طراحان، هنرمندان و صنعتگران با استعداد به وجود آمد. گل ها و حیوانات و تکنیک هایی ظریف از جمله ی این تغییرات بودند.

در دوران سلجوقی مرصع کاری به اوج خود رسید و اشیاء مختلف زیبایی که از این دوران به جا مانده است، طرز ساخت و تکنیک متفاوتی را نشان می دهند. در این زمان برای زینت بخشیدن به مفرغ ابتدا شی  مورد نظر را با ابزار مخصوص به اشکال گوناگون گود می کردند و با نقره و مس آنها را پر می نمودند.

ابزار کار مرصع کاری

اولین چیزی که برای هنر مرصع کاری به آن نیاز است انواع سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی همچون زمرد، الماس، فیروزه، یاقوت، عقیق، یشم و ... می باشد و سپس به ظرف، زیور یا هر شی دیگری احتیاج دارید. برای کار با سنگ ها و انتقال آنها بر روی سطوح به ابزار زیر نیاز است:

* قلم انگلا  برای قلم زنی

* قلم چنگ خواباندن

* گوار سه غلطان که با غلتاندن آن بر روی طلا یا نقره می توان قسمت بالای دیواره ای که اطراف نگین را گرفته بر روی نگین خواباند و آن را د رجای خود ثابت کرد

* سمبه

* ماردالا كه كاربردي شبيه چكش دارد.

شیوه ی کار

برای انجام مرصع کاری از چهار روش ریلی، قلم خور، کاسه ای و چنگی استفاده می شود. اینکه هنرمند کدام روش را انتخاب می کند بستگی به نوع پایه ی کار دارد.

*مرصع کاری بر روی فلز و سفال

در مورد سطوح فلزی می توان جای سنگ را بر روی سطح گود نمود و سنگ یا فلز ذوب شده را در آن نشاند. با لحیم کردن فلز در کناره های سنگ می توان آن را در جای خود محکم کرد. در روش دیگر که در سفال و فلز مشترک است، پس از مشخص نمودن محل قرار گرفتن سنگ ها، از چسب های مخصوص و مقاوم در برابر آب، رطوبت هوا و آفتاب برای چسباندن آنها استفاده می کنند.

*مرصع کاری بر روی زیورآلات

نحوه ی ساخت زیورآلات تاثیر مستقیمی بر روی روش مورد استفاده ی مرصع کار دارد. سازنده ی زیورآلات جای مخصوص سنگ را خالی می گذارد تا هنرمند مرصع کار سنگ را در آن بنشاند. روش های متفاوتی به نام های ريلي، قلم خور، كاسه اي و چنگي در مرصع کاری بر روی زیورآلات استفاده می شود.

در روش ریلی، جای ریل مانندی برای نگین بر روی طلا یا نقره وجود دارد و مرصع کار پس از قرار دادن نگین در آن با سمبه و ضربه فلز اطراف را به نگین نزدیک می کند.

اگر حفره ای مخروطی برای نگین تعبیه شده باشد از روش قلم خور استفاده می گردد که مناسب نگین های با تراش مخروطی (مارکیز ) است. پس از نشاندن نگین در جای مورد نظر، مقداری از طلا یا نقره با استفاده از قلم به سمت نگین هدایت می شود تا روی آن بخوابد.

روش کاسه ای و چنگی زمانی کاربرد دارد که فضای کاسه مانندی برای نگین در نظر گرفته شده است. در روش چنگی ابتدا نگین در جای خود قرار می دهند و سپس چنگ هایی از طلا یا نقره دور آن را می گیرد. در صورت استفاده از روش کاسه ای نیز با استفاده از سوهان مقداری از طلا یا نقره بر روی سنگ خوابانده می شود تا نگین محکم گردد.

در بعضی ابتدا با کمی موم سنگ یا نگین را در جای خود ثابت می کنند تا در هنگام کار با قلم یا سوهان تکان نخورد. پس از اتمام کار با کمی حرارت، موم را ذوب کرده و پاک می کنند. باید دقت داشت که در مورد تمام سنگ ها نمی توان از موم استفاده کرد زیرا حرارت رنگ بعضی از سنگ ها را تغییر می دهد.

سخن آخر

آیا تا به حال محصولات این هنر را خریداری کرده اید؟

منتظر نظرات و پیشنهادات شما هستیم.