ساختار باغ های ایرانی | شاهکار هنر و معماری ایران باستان

باغ ایرانی ( persian garden ) نوعی خاص از معماری و ساختار باغ و کاخ سازی می باشد که ایرانیان آن را ابداع و طراحی کرده اند.

این نوع باغ با طراحی زیبا و چشم نوازش، نمادی از غنای معماری، تاریخی و فرهنگی ایران زمین می باشد.

شما در باغ های ایرانی جریان و زندگی را خواهید یافت، گیاهان و گل ها، آب های روان و . . . بخشی از زیبایی های این نوع باغ می باشد که با طراحی استادانه و منظم آن مجموعه ای ماندگار در طول تاریخ را ایجاد کرده. به گونه ای که این معماری و ساختار در میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.

این باغ ها گوشه ای از بهشت بر روی زمین می باشند، قدم زدن در کنار آب های روان، دیدن فواره های زیبا، نوازش طبیعت زنده، درختان سربه فلک کشیده و چشم انداز بنا و یا کاخ ساخته شده در باغ حس و حالی وصف نشدنی برای شما رقم خواهد زد. 

با کارناوال همراه شوید تا با #تاریخچه و معماری باغ های ایرانی آشنا شویم.

باغ ارم شیراز

ریشه شناسی نام باغ ایرانی

در زبان فارسی باستان از کلمه " پارایدائزه " به معنی "حصار" که برای نامیدن نوعی از باغ که محصور است، استفاده می شده. همین واژه در بسیاری از زبان ها ریشه دوانده است برای مثال واژگانی همچون پردیس ( فارسی ) ، پارادئیسوس ( یونانی )، پَردس ( عبری )، فردوس ( عربی ) و پارادایز ( انگلیسی ) از کلمه "پارایدائزه" ریشه می گیرند.

جالب نیست؟

در گذر زمان کلمه "پارایدائزه" از فارسی میانه ( پهلوی ) حذف شد و کلمه bāy ( در تاجیکستان امروز bāg ) جای آن را گرفت و در سده های بعد در فارسی نو، واژه "باغ" جایگزین واژه پیشین شد.

در زبان فارسی نو، کلمه های بسیاری به عنوان مترادف باغ وجود دارد. همچون: گشن، گلستان، بوستان، بُستان.

متاسفانه برخی از پژوهشگران همچون ویلبر آمریکایی و اصانلوی ایرانی بدون بررسی ریشه کهن کلمه باغ، ریشه این واژه را از عربی دانسته و معتقدند که از  دوره سلجوقی وارد زبان فارسی شده است.

باغ فین کاشان

تاریخچه باغ های ایرانی

بسیاری از پژوهشگران، پاسارگاد را کهن ترین باغ ایرانی می دانند. این پژوهشگران استدلال های محکمی برای این نظر خود دارند، یافته هایی مانند حوضچه ها، جوی ها و تک بناهایی که در محدوده باغ سلطنتی ( هخامنشی ) وجود دارد.

از طرفی برخی پژوهشگران دیگر شاهد قدیمی ترین باغ ایرانی را درفش شهداد می دانند! این درفش در سال 1348 در کاوش های باستانی در شهداد کرمان کشف شد و قدیمی ترین درفش برنزی جهان می باشد که قدمت آن بین 3500 تا 3200 سال قبل از میلاد تخمین زده شده است. بر روی این درفش در مقابل الهه، تصویر 3 زن وجود دارد در زیر این نقوش باغ مستطیل شکلی مورد توجه است که در آن درخت خرما روییده است. اگر کمی بیشتر به نقوش توجه کنیم درون 10 مربع باغ دایره هایی را مشاهده می کنیم که می تواند نشانی از فواره باشد.

دوباره به باغ پاسارگاد بازمی گردیم. به عقیده پژوهشگران باغ پاسارگاد به دستور شخصی کوروش کبیر ساخته شده است و وی نوع کاشت درخت ها، شیوه معماری و هندسه تشکیل دهنده اش را مشخص کرده! پس از کوروش دیگر پادشاهان هخامنشی به ساخت باغ هایی با این ساختار ادامه داده اند.  گزنفون مورخ یونانی از ساخت باغ سلطنتی در زمان کوروش دوم با ویژگی های خاص هندسی خبر می دهد که بسیاری آن را الگوی باغ های کاملا هندسی ایرانی می دانند.

 اردشیر دوم هم به دنبال دیگر پادشاهان هخامنشی دست به ساخت باغ ایرانی در حاشیه رودخانه شائور زد و علاوه بر این کتیبه ای در شوش با مضمون باغ ایرانی کشف گردید است:

« این کاخی است که من به منزله ی "پارائیدام" ساخته ام. »

این الگوی باغ سازی بعد از هخامنشیان نیز ادامه داشت و بقایایی از این نوع باغ ها متعلق به دوره اشکانیان و ساسانیان نیز کشف شده است. قدیمی ترین سندی که از دوران ساسانیان باقی مانده، نقش برجسته شکار خسرو پرویز در طاق بستان است. این نقش برجسته تقریبا هندسه باغ ایرانی را نمایش می دهد.

پس از گذر از این دوره ها، می توان به تیمور اشاره کرد او یکی از شاخص ترین پادشاهان ایران در زمینه ساخت باغ ایرانی بود هرچند از این دوره باغ هایی باقی نمانده است اما کاخ رستم بن عمر شیخ در اصفهان نمونه بسیار خوبی برای معرفی می باشد.

صفویان را هم می توان از باغ سازان قهار نامید! در این دوره در اکثر شهرهای ایران باغ سازی در ابعاد وسیع و هماهنگ با ساختار کلی شهر را می توان مشاهده کرد.

پس از دوره صفویه جنگ ها داخلی و خارجی فعالیت های عمرانی در کشور را دچار اختلال کرد اما باز هم با وجود این شرایط باغ هایی با الگوی #معماری ایرانی ساخته شد که می توان به باغ جهان نما در شیراز، باغ دولت در یزد و باغ کلات نادری اشاره کرد.

در دوره قاجاریه باغ سازی در تهران توسعه یافت اما این باغ ها بیستر به درباریان اختصاص داشت.

بازآفرینی تصویری باغ مخصوص داریوش سوم در تخت جمشید

درفش شهداد

نقش برجسته طاق بستان

پاسارگاد ، یکی از قدیمی ترین باغ های ایرانی

همانطور که پیش تر ذکر کردیم بسیاری پاسارگاد را به عنوان #اولین باغ ایرانی می دانند. در محوطه پاسارگاد، باغ مشهوری واقع شده که مخصوص کوروش کبیر بود و در این باغ تاریخی جوی هایی سنگی وجود داشت که آب های روان در آن ها جریان داشته و به وسیله همین آب ها باغ را آبیاری می کردند.

در این باغ که تزیینات و معماری آن به دستور خود کوروش بزرگ ساخته شده بود از کوشک باشکوهی نیز برخوردار بود.  در این باغ آب نماهای زیبایی نیز وجود داشت و حوضچه های موجود در این باغ برای آرام کردن و کنترل جریان آب در مسیر بوده و باعث ته نشین شدن گل و لای آب می شده است.

از این باغ سلطنتی که در حدود 8 هکتار وسعت داشت، اکنون تنها بخشی از زهکشی ها و آبنما های آن باقی مانده است.

اگر تمام زیبایی های بکارگرفته شده در معماری پاسارگاد را کنار بگذاریم فرصت این پیش می آید که به فلسفه و تفکر حاکم بر این نوع معماری بیندیشیم.  3 تفکر و مفهوم اصلی در معماری باغ پاسارگاد وجود دارد:

1) باغ، انعکاسی از زیبای های بهشت : برای ایرانیان سرسبزی، گل و گیاه از زیبایی و اهمیتی خاصی برخوردار است و فضاهای سبز همیشه برای ایرانیان تداعی بخش بهشت می باشد.

2) نظمی سازماندهی شده همانند جهان هستی : هخامنشیان یکی از قدرتمندترین امپراتوری های تاریخ بودند و ساخت باغی منظم که نشانی از نظم هستی می باشد برایشان اهمیت داشت.

3) ارتباطی مشخص میان باغ و کاخ : ارتباط منطقی بر اساس چهارچوب های مشخص و با هدف های معینی میان کاخ های هخامنشی ساخته شده در این باغ و خود باغ پاسارگاد وجود داشت.

انواع باغ های ایرانی

اگر بخواهیم باغ ایرانی را دسته بندی کنیم به 2 نوع باغ ایرانی برمی خوریم:

1) باغ - آرامگاه

2) باغ -کوشک

در مورد باغ های نوع اول می توان گفت که ساختار معماری این نوع باغ ها و عناصر و نمادهای استفاده شده همچون طرح 8 ضلعی برای آرامگاه، کاشت درختان سرو و . . .اشاره به بهشت دارد.

از این گونه باغ ها می توان به آرامگاه کوروش در پاسارگاد و آرامگاه کریم خان زند در باغ نظر اشاره کرد.

باغ های نوع دوم اغلب توسط پادشاهان، درباریان و دولتمردان برای استفاده های شخصی ساخته می شدند.

باغ فین کاشان

خانه بروجردی کاشان

ساختار و معماری باغ ایرانی

 اولین بحثی که باید در #معماری باغ های ایرانی بررسی کنیم انواع این گونه باغ ها بر اساس طرح و نقشه می باشد. عوارض طبیعی جلودار معماران ایرانی نبوده و آن ها با بر اساس این عوارض همچون شیب زمین 3 نوع باغ در ایران را بنا نهاده اند:

الف) باغ های مسطح و کم شیب مانند : باغ چهلستون قزوین.

ب) باغ های شیبدار که زیبایی آن ها سرازیر شدن آب از بخش های بالایی باغ به پایین آن می باشد. مانند : باغ شازده ماهان.

ج) باغ هایی که در ساخت آن ها عارضه های طبیعی چون آبگیر و جنگل به کار گرفته می شد. مانند: باغ عباس آباد.

از جنبه هندسی شکل کلی تمامی باغ های ایرانی منظم است و قاعده آن ها مستطیل و یا مربع می باشد این باغ ها توسط دیوارهای بلند محصور شده است و از نظر کسانی که پشت این دیوارها قرار گرفته اند داخل آن به مثابه یک گنج پنهان می باشد.

اگر بخواهیم این گونه باغ ها را بر اساس نوع طرح و نقشه بررسی کنیم، می توان باغ ایرانی را به 2 دسته کلی تقسیم کرد:

الف) باغ هایی که دو محور موازی اصلی دارند و خیابان ها و کوچه باغ های فرعی جابه جا این دو محور را با زاویه 90 درجه قطع می کنند. مانند: باغ دولت آباد یزد.

ب) باغ هایی که دو، سه، چهارمحور مضاعف و موازی دارند که در مرکز باغ یکدیگر را قطع می کنند. مانند: باغ نظر شیراز .

این نکته را هم فراموش نکنیم که یکی از مهمترین ارکان باغ ایرانی، مرکز آن می باشد. مرکز باغ ها می تواند یک کاخ، بنای زیبا، بستر وسیع آب و یا ترکیبی از این ها باشد. معمولا چهار نهر به مرکز باغ که قلب آن می باشد، متصل می شوند و باغ را به 4 قسمت تقسیم می کند و به این ترتیب الگوی چهارباغ نیز شکل می گیرد.

الگو و تصویر چهارباغ و زیبایی بهشتی آن در فرش های ایرانی نیز منعکس شده است که به آن خواهیم پرداخت.

اگر به بناهای داخل باغ بازگردیم، کوشک و ساختمان باغ در جایی با بهترین چشم انداز ساخته می شود، کوشک ها عموما بناهای مرتفع و برونگرا هستند و تکمیل کننده تمام این زیبایی ها، عنصر " آب" می باشد.

 معماران ایرانی به زیبایی هرچه تمام تر آب ها در دل این باغ ها گسترانده اند و در اکثر باغ ها جوی آب از طبقه زیرین کوشک سرچشمه گرفته و پس از ورود به حوض روبروی آن در کل باغ جاری می گردد. اهمیت و نقش آب در معماری باغ ایرانی را به طور کامل در بخش بعد مورد بررسی قرار خواهیم داد.

در نهایت بحث اصل تقارن را نیز نباید در این ساختار خاص فراموش کنیم. معمولا کوشک های ساخته شده متقارن می باشند و اوج قرینه سازی را می توانید در محورهای اصلی باغ مشاهده کنید. درختان و گیاهان نیز به دقت و قرینه در اطراف گذرگاه های باغ کاشته می شوند.

باغ ایرانی ده ونک

کاخ چهلستون

نقش آب در معماری باغ ایرانی

قبل از بررسی اهمیت آب در معماری باغ ایرانی  باید به نقش حیاتی آن در زندگی اشاره کرد. ایران از دیرباز کشوری خشک و کم آب بوده است اما با ایجاد تکنولوژی های تاریخی استفاده از آب های زیر زمینی، آب از نقش حیاتی اش پا فراتر گذاشت و خود را در جایگاه هنر و معماری دید!

استفاده از آب در باغ به شکل جوی، حوض، استخر و فواره ها هرکدام نشان از تسلط انسان به بخشی از طبیعت است.

کمی پیش از خشکی و کم آبی ایران گفتیم این ویژگی باعث اهمیت آب و منزلت آن در ادیان شده و قداست آن در دین زرتشتی را می توان مشاهده کرد.

اگر به ساختار باغ بازگردیم، آب به وسیله جویی ها و حوض ها نقش ایجاد یک محیط آرامش بخش را دارد.

این محیط آرامش بخش به وسیله آبنما ها و فواره ها از زیبایی افسون کننده ای نیز برخوردار می گشت.

عملکرد آب در معماری تنها به این موارد ختم نمی شود، انعکاس نور در آب مانند آینه عمل می کند و زیبایی باغ، پوشش گیاهی و . . .را یک بار دیگر در آب های حوضچه ها و استخرها می توان مشاهده کرد.

نقش آب در تابستان ها هم بسیار چشم گیر است، فواره های باغ در روزهای گرم و خشک تابستان، باعث افزایش رطوبت می شود و فضای فرح بخشی را ایجاد می کند.

قطعا اهمیت آب در حیات و هنر ایرانی را تا کنون حس کرده اید! پس توصیه ای کارناوالی در این بخش داشته باشیم: «در نحوه استفاده از آب این مایع حیات بخش تجدید نظر کنیم.»

باغ شاهزاده ماهان

فضای سبز باغ ایرانی

تمامی زیبایی معماری باغ ایرانی با فضای سبز و گل گیاهان تکمیل می شود. درختان و گیاهان نقش اساسی را در زیبا سازی باغ های ایرانی ایفا می کنند.

این درختان علاوه بر زیبایی، نقش سایه بان را هم در باغ ها انجام می دهند و به صورتی در مسیرهای پیاده روی درون باغ کاشته می شدند تا کل مسیر را زیر سایه خود بگیرند همچنین این گذرگاه ها کمی باریکتر از حالت معمول ساخته می شد تا سایه درختان راحت تر گذرگاه را بپوشانند.

معمولا در اطراف مسیر از جفت درخت هایی همچون : کاج و ارغوان، کاج و چنار، کاج و سرو و نارون و سرو استفاده می شد.

بر پایه تمامی این درختان نیز گل هایی زیبا و معطر کاشته می شد تا هم به زیبایی های باغ بیافزاید و هم ساکنان باغ از گلبرگ های گل ها در تهیه مربا، حلوا و . . . استفاده کنند.

باغ نارنجستان در شیراز

باغ ایرانی ده ونک

انعکاس باغ ایرانی در نقوش فرش ها

 فرش و باغ ایرانی نمونه های فوق العاده ای از تجلی هنر ایرانیان می باشد و ترکیب این دو، اثرات زیبا و غنی از فرهنگ ایران را به نمایش می گذارد.

باغ های ایرانی بسیاری از وقت ها موضوع طرح فرش ها می شوند و به صورت هنرمندانه و استادانه بر روی فرش ها نقش می بندد.

باغ ها معمولا طوری بر روی فرش ها بافته می شوند که گویی به عنوان فرد ناظر از بالا به آن نگاه می شود و کناره های فرش گویی دیوار های محصور کننده آن می باشند.

آرتور آپهم پوپ مورخ آمریکایی که به ایران مهاجرت کرده و در ایران هم فوت کرده است درباره ترکیب باغ و فرش می گوید:

" باغ مهمترین موضوع مورد علاقه ایرانی ها می باشد و تقریبا در همه قالی‌های ایرانی به شکلی شکوه مندانه و زنده به چشم می‌خورد. فرش ایرانی بیشتر باغ است تا فرش، در کنار حوضچه‌های مرکزی، درختان در نهایت زیبایی کاشته شده و با گل‌ها تزئین گشته. در ذهن ایرانی، باغ تمثیل قطعه ایست از بهشت و از جهان بیرون خود دور است و آسایش جسم و آرامش روح را به همراه دارد. "

بزرگترین فرش سنگی جهان در میدان اپیک تبریز

ویدیویی از باغ ایرانی

باغ های مشهور ایرانی در شهرهای مختلف کشور ایران

ایرانیان هرکجا که به قنات و آب دسترسی داشتند باغ های ایرانی را برپا کرده اند که تعدادی از آن ها را در شهرهای گوناگون نام می بریم.

* استان تهران : باغ نیاوران، باغ سعدآباد، باغ فرمانیه، باغ فردوس، باغ نگارستان

* استان اصفهان : باغ فین، چهلستون، باغ هشت بهشت

* استان فارس : باغ پاسارگاد، باغ ارم، باغ عفیف آباد، باغ نارنجستان، باغ جهان نما، باغ دلگشا

* استان کرمان : باغ فتح آباد، باغ شاهزاده ماهان

* استاد یزد : باغ دولت آباد، باغ پهلوان پور، باغ گلشن طبس

باغ ایرانی ده ونک

خانه طباطبایی

باغ فردوس تهران

ثبت در یونسکو

باغ ایرانی به عنوان سیزدهمین اثر ایران در میراث جهانی یونسکو در سال 2011 میلادی ثبت شده است. باغ ایرانی به عنوان یک اثر فرهنگی می باشد و اکثر معیارهای لازم برای ثبت در این فهرست را داشته است.

باغ ایرانی پاسارگاد، چهلستون، ارم، فین، عباس آباد، دولت آباد، پهلوان پور، اکبریه و شازده باغ هایی هستند که در فهرست در مجموعه کاملی به نام باغ ایرانی ثبت شده اند.

برای آشنایی بامیراث ثبت شده ایران در فهرست یونسکو، پست های زیرا می توانید مطالعه کنید:

میراث ثبت شده ایران در فهرست یونسکو | بخش اول

میراث ثبت شده ایران در فهرست یونسکو | بخش دوم

باغ شاهزاده ماهان

باغ های مشهور دنیا با معماری ایرانی

 ساختار این نوع باغ صرفا در ایران محدود نشده و در دیگر کشورها نیز بناهای باشکوهی با محوطه زیبا و چشم نوازشان دارای معماری خاص باغ ایرانی می باشند.

چهار باغ مشهوری که اکنون خارج از مرزهای ایران قرار دارند عبارتند از:

1) تاج محل : این باغ در آگرا هندوستان واقع شده است. مطلب کارناوال در مورد تاج محل را از دست ندهید : تاج محل ؛ تاج مرمرین هند

2) آرامگاه همایون :این آرامگاه در دهلی نو هندوستان واقع شده است.

3) باغ شالیمار : این باغ در لاهور هندوستان واقع شده است.

4) باغ بابر : این باغ در کابل افغانستان واقع شده است. مطلب کارناوال در مورد باغ بابر  را از دست ندهید : باغ بابر افغانستان – تفرجگاه زیبای کابل

آرامگاه همایون

باغ شالیمار

سخن آخر

از باغ ایرانی لذت بردید؟

آیا از این سبک معماری ایرانی اطلاعاتی داشتید؟

از کدام باغ های ایرانی بازدید کرده اید؟

نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.