سرمه دوزی | درخشش هنر بر روی پارچه

عشق به هنر را در سراسر تاریخ ایران می توان دید و با تمام وجود لمس کرد. در هر تکه ای از این سرزمین، دستان هنرمندی به زدن نقش و نگار مشغول است و با عشق و از اعماق قلب خویش تصویری تازه را می سازد تا رهگذران را مبهوت آن سازد.

از شمال تا جنوب کشور، مردمان هر خطه ای بنا بر هر آنچه در دسترس بوده به هنری خاص روی آورده اند. گاه به سراغ درخت عشق رفته اند و با استفاده از شاخ و برگش به ارغوان بافی مشغول شده اند. در جایی دیگر دست به درخت خرما برده و سیس بافی را پیشه کرده اند. گاه حتی به تراشیدن سنگ پرداخته و آثاری با سنگ شکل داده اند...

این چشم انداز های هنر آن قدر زیاد هستند که برای شمردن و شناختشان باید عمری را صرف کرد. امروز می خواهیم به سراغ یکی از این چشم انداز ها برویم که ممکن است در همین لحظه هم به قسمتی از زندگی شما جلوه داده باشد...

با ما به دنیای #صنایع دستی ایران بیایید...

کارناوال را در شناخت هنر سرمه دوزی همراهی کنید...

سِرمه دوزی | هنر اصیل ایرانی

بسیارند هنرمندانی که در گوشه گوشه ی کشورمان به انداختن نقش بر روی پارچه مشغولند و آثاری تماشایی را خلق می کنند.

سِرمِه‌دوزی یکی از هنرهای رودوزی ایرانی است که در طی آن انواع ملیله ی فلزی بر روی پارچه‌های نفیس محکم  همچون ترمه دوخته می شود و آن را با نام ترمه‌دوزی و ملیله‌دوزی هم می شناسند.

آثار این هنر در طول تاریخ ایران سیر تکاملی خود را طی کرده و به شکل کنونی خود رسیده است. این هنر در دستان هنرمندان شهرهای اصفهان، تهران، بندرعباس، كاشان، يزد و استان هرمزگان و قسمتي از استان كردستان و قزوين بسیار تماشایی جلوه می کند و به عنوان یکی از صنایع دستی این مناطق به شمار می آید.

تاریخچه سرمه دوزی

از تاریخچه ی سرمه دوزی نوشته ی قابل استنادی در دست نیست اما می توان گفت که اهمیت آرايش يقه ی لباسها وسمبوسه هاي لشگري و درباري و تزئين درفشها برای ایرانیان، آنها را به فکر تولید این نوع نخ در زمان اشکانیان انداخته است. بنابر این می توان قدمتی 2500 تا 3000 ساله را برای آن در نظر گرفت.

سرآغاز این هنر را در زمان هخامنشیان می دانند و گفته می شود دوخت های تزئینی و به ویژه سرمه دوزی و وجود پارچه هاي زربافت باعث حیرت اسكندر مقدوني در آن زمان شده است. در این دوران آثاری از سرمه‌دوزی با قطعات نقره و طلا به شکل مفتول تو خالی دیده می شود.

در دوره ی اشکانیان دوخت های تزئینی به عنوان یکی از کالاهای صادراتی نقش مهی را در اقتصاد ایران داشته است.

ادامه ی این هنر در دوره ی ساسانی نیز دیده می شود تا اینکه در آغاز دوره ی اسلامی استفاده از سرمه دوزی در توليد پرده خانه خدا  این هنر را به اوج خود رساند. در همین دوره نقش بستن سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد به شيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع بر روی پارچه ها را شاهد هستیم. روي این نوشته ها نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند و سپس روي آنرا با سرمه دوزي و طرح ساقه دوزی جلای خاصی می بخشیدند.

پرده ی خانه خدا در موزه ايران باستان  كه يادگار دوران تيموري یکی از جلوه گاه های تاریخی ملیله دوزی است که در آن دوخت هایی همچون ابريشم دوزي، گلابتون دوزي، ده يك دوزي، كمند دوزيف شرفه دوزي نیز به چشم می خورد.

در تمام دوره هاي اسلامي شکوه این هنر ادامه دارد تا اینکه در دوره ی صفویان به اوج خود می رسد. پرده نفيسي كه در موزه هنرهاي تزئينی ایران به نمایش درآمده است تحول این هنر را در این دوره به خوبی نشان می دهد. این پرده با نقش محرابي حيواني طراحي و تزیین و گلابتون دوزي، ده يك دوزي، پيله دوزي و سرمه دوزی در آن استفاده شده است.

در دوره ی افشاریه، زندیه و قاجار و حتی امروزه نیز شاهد تحولاتی در این هنر هستیم. البته این تحولات همیشه رویه ی مثبتی ندارند بلکه به مرور زمان شاهد کاهش اصالت كيفي و كمي نخ هاي سرمه بوده ایم.

کاربرد سرمه دوزی

در گذشته سرمه دوزی برای تزیین لباس، پرده‌های مجلل تالارها، سر آستین‌ها، یقه ی لباس و حاشیه ی روسری، رو رختخوابی و... به کار می رفت اما به مرور استفاده از آن گسترش پیدا کرد و امروزه این هنر، خود را در انواع تابلوهاي تزیينی، تزیينات دور يقه، پبش سينه، سمبوسه، كمربند و كيسه هاي پول، قلمدان، شانه، مسواك، قيچي، مهر، سرمه دان، رويه سينه، حنابندان عروس، سفره هاي قند، بقچه سوزني، سجاده، پرده هاي نفيس، جهیزيه عروس، رويه جعبه هاي نفيس، رو ميزي، رو كوسن، و غيره به نمایش می گذارد.

طرح و دوخت

در ملیله دوزی نقش و طرح های گوناگونی را بر روی پارچه نقش می کنند که از میان آنها می توان به انواع گلهاي گلداني و صحرايي و حاشيه اي و جناغي، حرابي، محرماتي راست و كج، انواع بته جقه اي ها، سروي، سروچه، گل وبته، گل‌های شاه‌عباسی، گل بادامي، نقوش حيواني و انساني، طاووس، جغد، خوشه هاي انگوري، انواع ميوه ها، ستاره ها، ترنجي و سر ترنجي و نيم ترنجي و كتيبه اي و انواع خطوط و كلمات به ویژه خطوط طغرايي معمايي، مثني، ديواني، گلزار، اسليمي و ختايی اشاره نمود. سرمه دوزی در طرح محدودیتی ندارد اما پیاده سازی طرح طبق شیوه و روش‌های خاصی صورت می گیرد و تناسب حاشیه و گوشه را با وسایلی که تهیه می‌شود  باید در نظر گرفته شود.

برای آنکه محصول این هنر زیبا تر به نظر برسد آن را با دوخت هایی همچون پيله دوزي، مليله دوزي، گلابتون دوزي، شرفه دوزي، صدف دوزي، شمسه دوزي، ده يك دوزي، مرصع دوزي، سنگ دوزي، منجوق دوزي، پولك دوزي، زغره دوزي و مرواريد دوزي ترکیب می کنند.

انواع دیگری از دوخت ها هم هستند که بیشترین کاربرد را در کنار سرمه دوزی دارند که عبارتند از: زنجیره‌ای، برگ دوزی، جناغی، دور دوزی، مار پیچ الوان روی زنجیره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزی، بست دوزی، دندان موشی و زیگزاگ‌های مختلف.

مواد اولیه

نخ سرمه،نخ دوخت، سوزن، قیچی،دستگاه کمان یا چهارچوبی برای محکم نگه داشتن پارچه، پنبه یا هر پرکننده ی دیگر و یک پارچه ابزار کار یک هنرمند سرمه دوز است تا حرف های دلش را نقش کند.در موارد لزوم مواد دیگری چون مروارید‌های ریز و منجوق و پولک نیز در سرمه دوزی به کار گرفته می شود.

در ابتدا تمام نخ های سرمه دست‌ساز و از جنس طلا و نقره بود اما در طول دوران های مختلف به دلیل گران بودن این مواد و بالا رفتن هزینه‌ها و قیمت تمام‌شده، نخ های بدل طلا و نقره جایگزین آنها شدند. نخ سرمه دوزی نخی است که به صورت لوله‌ای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده می شود و با استفاده از طلا‌ و یا نقره یا آلیاژها این کار صورت می گیرد. به دلیل حالت ارتجاعی، این نخ می تواند شکل های مختلفی به خود بگیرد. آنچه با عنوان نخ سرمه دوز در بازارهای امروز ایران موجود است به صورت فنر ریز و طویلی می باشد که به‌اندازه لا‌زم بریده شده که با عبور سوزن و نخ از داخل آن بر روی پارچه دوخته می شود.سرمه مات، سرمه الماسي (سان شاین)، سرمه بلرسنت طلايي و نقره اي، سرمه ساده وباريك و ضخيم و سرمه فرانسوي از جمله سرمه های موجود در ایران هستند.

ترمه یکی از پارچه های رایج در زمینه ی سرمه دوزی است. دلیل این انتخاب، استفاده زیاد از این پارچه برای تهیه لباس در دوره صفویه و قاجاریه و قدمت به کارگیری آن می باشد. علاوه بر این ضخامت و مقاومت پارچه‌ای که در سرمه دوزی استفاده می شود بسیار مهم است و باید سنگینی کار را  بعد از اتمام دوخت سرمه تاب بیاورد و چروک و کیس در سطح آن دیده نشود. در بعضی از پارچه‌های ترمه که صخامت  مناسبی ندارند با دوخت پارچه آستری به پشت کار  ضخامت مورد نیاز را ایجاد می کنند. پارچه ای که سرمه دوزی بر روی آن انجام می شود می تواند از جنس مخمل، کتان، ماهوت، ابريشم، تافته، اطلس و ساتن نیز باشد.

دستگاه کمان، دستگاهی چوبی است که پارچه را به هنگام کار محکم نگاه می دارد. شکل امروزی آن به صورت کمان دایره و نوع سنتی آن چهار گوش است. تهیه ی نوع چهارگوش آن تنها از طریق سفارش به نجار و نوع کمانی آن از طریق فروشگاه های ابزار و لوازم خیاطی قابل تهیه می باشد.

شیوه ی کار

برای خلق آثار هنرمندانه ابتدا طرحی را بر روی کاغذ می کشند و سپس آن را از طریق روش برگردان و یا با استفاده از صابون خیاطی یا هر قلم دیگری که اثر آن بر روی پارچه می ماند، به پارچه منتقل می کنند. قبل از انتقال طرح، پارچه را در دورن دستگاه قرار می دهند و از چهار طرف می کشند. برای پاک نشدن طرح در طول مدت سرمه دوزی، خطوط آن را با کوک های درشت تثبیت می کنند.

سپس با استفاده از پنبه یا فیتیله یا ابریشم، قسمت هایی از آن را به صورت برجسته در می آورند و با بست هاي ريز و چسب آن را بر روی زمینه محکم می نمایند.

در مرحله ی بعد از میان سرمه هايي كه در دسته هاي 5 الي 25 سانتيمتري قرار دارند، یک رشته را جدا می کنند و به اندازه ی دلخواه می برند. این کار باید به دقت انجام شود تا در هنگام قیچی کردن سر نخ سرمه به جايي گير نكند چرا که در این صورت تمام رشته باز می شود.قسمت داخل کار را با ساتن دوزي يا زرك دوزي تزیین می کنند

با فرو کردن سوزن و نخ در داخل سرمه خطوط طرح و قسمت هایی را هم که با پنبه يا فتيله يا ابريشم به صورت برجسته درآورده اند را به طور کامل می پوشانند. برای دوختن برگ های بزرگ آن را از طول به دو قسمت تقسیم می کنند و هر قسمت را با سرمه و با دوخت برگ دوزي جناغي به صورت جداگانه می دوزند. ساقه ها نیز به صورت ساقه دوزی دوخته می شوند.

 سخن آخر

تا به حال هیچ یک از آثار ملیله دوزی را خریداری نموده اید؟

چقدر با این هنر آشنایی داشتید؟

به نظر شما جای کدام یک از صنایع دستی ایران در کارناوال خالی است؟

منتظر نظرات  و پیشنهادات شما هستیم.