میدان امیر چخماق یزد | میدان حماسه ها

میدان امیر چخماق یزد، جایی است که در سفر به شهر بادگیرها نمی توانید از دیدنش بگذرید. این میدان نماد شهر یزد به شمار می رود و علاوه بر اهمیت تاریخی از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز برای مردم مهم است. با دیدن عکس میدان امیر چخماق یزد، محو تماشای سازه موجود در آن می شوید و دوست دارید سر از کار این بنا درآورید. در کنار بازدید از جلوه های معماری میدان می توانید گشتی هم در بازار امیر چخماق یزد بزنید و از دیدن صنایع دستی و سوغاتی های رنگارنگ لذت ببرید یا زمانی را صرف ارتباط با مردم شهر کنید. با کارناوال همراه باشید و شما هم به این میدان قدم بگذارید.

چرا بازدید از میدان امیرچخماق؟

• این میدان در شهر یزد قرار دارد که اولین شهر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
• میدان امیرچخماق یکی از میدان های تاریخی کشور است.
• مهم ترین میدان یزد است و برای مردم شهر اهمیت زیادی دارد.
• در اطراف این میدان بافت تاریخی یزد قرار دارد که با جلوه هایی دیدنی انتظار شما را می کشد.
• مراسم مشهور نخل گردانی در ماه محرم نیز در این میدان برگزار می شود و گردشگران زیادی را به سوی خود می کشاند.
• میدان امیرچخماق مقصد مناسبی برای شکم گردی، بازار گردی و شب گردی است.

آشنایی با میدان امیرچخماق | میدان حماسه یزدی ها

امیر چخماق نام میدانی ست در بافت تاریخی شهر یزد که مجموعه ای از بناهای مختلف از جمله بازار، تکیه، مسجد، دو آب‌انبار و یک بقعه را در خود جای داده و یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی و گردشگری یزد است.

 میدان امیرچخماق یا به قول ساکنان شهر یزد، میرچخماق یا میرچماق در طول زمان های مختلف یکی از میدان های اصلی برای تجمع مردم یزد بوده و بعد از انقلاب نیز به مرکز تجمعات مردمی در راهپیمایی ها، تظاهرات ها، تشییع شهدا و علما و ... تبدیل شده است. به همین دلیل است که میدان امیرچخماق علاوه بر اینکه عنوان نماد استان یزد را یدک می کشد، به عنوان میدان حماسه های یزدی ها نیز شناخته می شود.

 هر یک از بناهای موجود در این میدان دارای ویژگی هایی خاص هستند که بر ارزش آنها می افزاید. به همین دلیل تمامی این بناها در فهرست آثار ملی ایران قرار دارند:

• تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ خورشیدی، با شماره ۳۸۳
• مسجد امیر چخماق در 15 آذر سال ۱۳۴۱ خورشیدی با شماره ۲۴۷
• کلیه بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیرچخماق با شماره ۲۴۱

تاریخچه میدان امیرچخماق

شکل گیری امیرچخماق

میدان امیر چخماق، اثری از قرن نهم هجری و زمان حکومت تیموریان بر ایران بوده و توسط امیر جلال الدین چخماق ساخته شده است. وی که از سرداران و امرای شاهرخ تیموری بود، پس از رسیدن به مقام حاکمیت یزد، با همکاری همسر خود، ستی فاطمه خاتون، مجموعه‌ای متشکل از تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروانسراها، خانقاه، قنات خانه و چاه آب سرد را برای آبادانی یزد ساخت. مهم ترینِ این بناها مسجدی با نام مسجد جامع نو در محلی به نام ده یا کوی دهوک سفلی بود. وی در جلوی این مسجد، میدانگاهی بزرگ نیز ایجاد کرد تا جلوه ای متفاوت به آن بخشد. آن میدانگاه از همان زمان به میدان امیر چخماق مشهور شد و کمی بعدتر، بنای مسجد را نیز، مسجد امیرچخماق خواندند.

دوره صفوی و قاجار

 این میدان در عصر صفوی هم به همین نام مشهور بود. در زمان شاه عباس، تغییرات و بازسازی هایی در این مجموعه صورت گرفت که یکی از آنها ساخت چهار سوقی بر روی کاروانسرا بود. در اوایل قرن سیزدهم هجری، میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شد؛ البته به احتمال زیاد، کاربری حسینیه نداشته است چرا که در آن زمان هنوز استفاده از حسینیه ها به شکل امروزی رواج نداشت و ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج یافت. در زمان فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاجی حسین عطار، بخشی را بر شبستان مسجد افزود و قسمت‌هایی از مسجد را نیز مرمت کرد.

دوره پهلوی

تا پیش از دوره پهلوی امیرچخماق نیز مانند برخی دیگر از میدان‌ها به آرامگاهی برای مردگان تبدیل شد و برخی از مردم به یمن وجود حسینیه، رفتگان خود را در آنجا به خاک می سپردند. با روی کار آمدن پهلوی ها، از همان سال های آغازین حکومت، جلوی این کار گرفته شد و پس از ویران کردن قبور، دوباره میدان به حالت اولیه خود بازگشت.

در این دوره تغییرات بسیار زیادی در میدان صورت گرفت که عمده آنها به زمان رضاشاه مربوط می شد. خیابان کشی­ های دوره پهلوی یکی از عوامل مهم در ایجاد تغییرات بود که باعث شد کم کم جداره‌ های میدان تخریب شود. در نتیجه میدانی کوچک تعریف کردند و مسجد امیرچخماق با میدان مقابل حسینیه، با هم ادغام شدند.

در دوره‌های بعد، پس از گذر از تحولات بسیار، بدنه جنوب شرقی، به تنها جداره باقیمانده میدان تبدیل شد که همان بدنه اصلی تکیه امیرچخماق است. 

آثار تاریخی میدان امیرچخماق

میدان امیر چخماق محدوده وسیعی را به خود اختصاص داده است و آثار زیر را در خود دارد:

1- مسجد امیرچخماق | قدیمی ترین بنای میدان

مسجد امیر چخماق که به نام مسجد جامع نو و یا مسجد دهوک نیز شناخته می شود، قدیمی ترین بنای مجموعه امیرچخماق است و در ضلع جنوبی میدان قرار دارد. ساخت این مسجد به سال 841 هجری قمری باز می گردد و از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار در میان مساجد شهر یزد، بعد از مسجد جامع یزد و در رده دوم قرار دارد. مسجد امیرچخماق تا دوره محمدشاه قاجار، کمی دورتر از بافت شهری بود؛ اما به مرور زمان وارد بافت شهری شد.

یک ورودی مسجد از کوچه مجاور، و راه دیگر ورود به آن، از صحن (حیاط) بقعه ستی فاطمه است؛ به این ترتیب صحن مشترکی بین بقعه و مسجد وجود دارد. این مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است. در قسمت تابستانی آن و در بالای محراب بادگیر بسیار زیبایی قرار دارد که در ضلع جنوب غربی و مشرف بر کوچه است. نکته جالب توجه درباره شبستان زمستانی این است که در دو سوی دالان ورودی واقع شده و نور آن با سنگ مرمر تامین می شود.

2- بازار حاجی قنبر

قدیمی ترین بخش بازار یزد، بازار حاجی قنبر نام دارد که در شرق میدان امیرچخماق قرار دارد و یادگاری از قرن نهم هجری محسوب می شود. این بازار از بناهای ساخته شده توسط نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. وی که به امر جهانشاه قره قویونلو به حکومت یزد رسید، آثار زیادی را در یزد بنا کرد که یکی از آنها عمارت بازارچه برای خرید و فروش صنایع دستی بود و امروزه به نام بازار حاجی قنبر شناخته می شود.

سردر بازار حاجی قنبر

در قرن سیزدهم هجری بر سر در این بازار، تکیه ای زیبا و بلند به شیوه دیگر تکیه ها و حسینیه های یزد ساخته شد که یکی از معرفه های شهر یزد است. بعدها در قرن سیزدهم هجری، بر سر در این بازار بنای زیبا و بلندی، شبیه به حسینیه ها و تکایای یزد ساخته شد. این بنای عظیم که بیشتر تزیینات آن از کاشی معقلی (1) است، یکی از نمادهای شهر یزد به حساب می آید؛ به گونه ای که هنگامی که نام امیرچخماق آورده می شود تصویر این بنا در ذهن شکل می گیرد در حالی که سازنده آن شخص دیگری است.

پاورقی

1- نوعی کاشی‌کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار دادن آنها صورت می گیرد.

3- تکیه امیرچخماق

تکیه به جایی گفته می شود که غرفه های زیادی دارد و در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل گردانی، حاکم در قسمت شاه نشین و بانوان در دیگر غرفه ها مراسم را تماشا می کنند. همانگونه که اشاره کردیم، در قرن سیزدهم هجری بر سر در بازار این میدان، دو مناره بلند به سبک تکایای یزد بنا شد و گفتیم که در اثر تغییرات زمان پهلوی، بخشی از جداره اصلی تکیه امیر چخماق باقی ماند که امروزه به عنوان تنها جداره اصیل باقیمانده در این میدان شناخته می شود. این جداره شامل مجموعه ای سه طبقه از غرفه‌­هایی است که با مصالح آجری ساخته شده و به صورت پلکانی بر روی یکدیگر قرار گرفته ­اند. این غرفه­‌ها به صورت طاق نما در 8 ردیف عمودیِ دو طبقه و دو ردیف عمودیِ سه طبقه تشکیل شده و به صورت قرینه در دو سو قرار گرفته اند. غرفه های اصلی در یک ردیف عمودی سه طبقه و مرتفع در وسط غرفه های دیگر دیده می شوند.  

بخش میانی بنا که دقیقا در بالای ورودی بازار حاجی قنبر است، نسبت به سایر طاق نماها، ارتفاع بیشتری دارد و دارای تزیینات مفصل کاشی‌ کاری است. به همین دلیل و به احتمال زیاد این قسمت، مکانی برای بزرگان شهر بوده تا به عنوان بالاترین مقا‌م‌ های دولتی در مرکز تکیه مستقر و به تماشای مراسم تعزیه مشغول شوند که در محوطه میانی (میدان) اجرا می شد. در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه میانی یا شاه‌ نشین قرار می گرفت و بانوان در دیگر غرفه‌ها به تماشای مراسم می‌پرداختند.

 مناره‌­های تکیه بر بالای غرفه­ های میانی قرار دارند و هیبت خاصی به بنا بخشیده اند. در آن زمان بر فراز این مناره ها موذنین، بانگ اذان سر می دادند تا مردم شهر را از وقت نماز باخبر سازند. 

ورودی بازار حاجی قنبر در وسط این بنا واقع است و راسته بازار در پشت آن قرار دارد. ورود به آب انبار نیز از طریق یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه امکان پذیر است و مسجد هم در کنار این بنا دیده می شود.

کتیبه معروف تکیه

کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه نشین تاریخ ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۲۵۸ خورشیدی) را نشان می دهد و نشان از عمر بیش از 130 ساله این بنا دارد. برخی از گذشته تا به امروز همواره بر این اعتقاد بوده اند که نمی توان این تکیه را بنایی تاریخی و باستانی به شمار آورد و البته پاسخ هایی نیز دریافت کرده اند که مهم ترین نمونه آنها صحبت های عباس رییس زاده، رییس اداره آموزش و باستان شناسی در سال ۱۳۴۲ است که در پاسخ به پافشاری برخی مردم بر ویران کردن این بنا، چنین نوشته است:

گروهی معتقدند که مناره‌ های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارد و آن را مناره‌ های بی خاصیت می‌ نامند و می‌ گویند چون بیش از هشتاد سال (در آن زمان) از عمرش نمی‌گذرد، جنبه تاریخی ندارد. اما این اشخاص متوجه نیستند که باستان شناسی هم وجود این مناره‌ ها را باستانی نمی‌ داند.

باستان شناسی قسمت مرکزی صفه‌ ها را به شهادت بقایای کاشی‌ های موجود در بدنه‌ های غرفه‌ های بالای سر بازار که همزمان با مسجد امیر چخماق و مربوط به قرن نهم هجری است و در حدود یک قرن از مسجد جامع کبیر جدید‌تر است، را باستانی می‌ داند.

 وضع طاق بندی‌ ها و سردر مناره‌ ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد است و به همین جهت نامش از تاریخ ۱۱ دی ۱۳۳۰ با شماره ۳۸۳ در فهرست آثار تاریخی و ملی قرار دارد. تصویر این تکیه در کتاب‌ های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده و به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده شده است.

4- نخل تاریخی امیرچخماق

نخل، تابوت چوبی عظیمی است که در مراسمی با نام نخل گردانی توسط مردم حمل می شود و نمادی از مراسم سوگواری محرم است. یکی از دیدنی ترین جلوه های میدان امیرچخماق وجود یک نخل بزرگ در شرق آن است که به نخل حیدری ها شهرت دارد. به گفته‌ عبدالحسین آیتی -ادیب و شاعر و نویسنده معاصر- پیشینه‌ این نخل به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی باز می گردد و از سال 1229 هجری قمری در این مکان بوده است. برخی این نخل را قدیمی ترین نخل می دانند و برخی دیگر نخل های دیگری را به عنوان قدیمی ترین نخل معرفی می کنند.

ابعاد نخل میدان امیرچخماق 8/5× 8/5× 8/5 متر است و یکی از بزرگ ترین نخل های موجود در استان یزد به شمار می رود. این نخل از مجموعه مشبکی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ تشکیل شده و شمای کلی آن به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) است.

5- بقعه ستی فاطمه

ستی فاطمه خاتون نام همسر امیر چخماق، بنیانگذار مسجد و این میدان بوده که در راستای آبادانی این منطقه تلاش بسیاری کرده است. وی در قرن نهم هجری قمری از دنیا رفت و امروزه بنای آرامگاه او در شمال میدان قرار دارد و مردم به پاس خدماتش، یاد او را گرامی می دارند. 

این بنا از یک اتاق با گنبد شب کلاهی و پوشیده از کاشی های سبز رنگ تشکیل شده است. پوشش داخلی بنا از گچ است و تعدادی کاشی های معرق، در مقرنس های آن جلوه خاصی به آن بخشیده اند.

6- آب انبارهای میدان امیرچخماق

یکی دیگر از بخش های مجموعه امیرچخماق، آب انبارهای آن است که تعداد آنها به 3 عدد می رسیده؛ اما یکی از آنها به نام آب انبار میدان از بین رفته و امروزه تنها دو اثر از آب انبارها به عنوان بنای تاریخی باقی مانده است. این آب انبار ها تا حدود 40 سال پیش همچنان مورد استفاده عموم مردم بوده و با ورود شبکه آب لوله‌کشی به شهرها، به فراموشی سپرده شده‌اند و دیگر کاربری گذشته را ندارند. آب انبار میدان که به دستور امیر چخماق همراه با مسجد باشکوه امیر چخماق در ضلع غربی میدان ساخته شده، در زمان احداث خیابان از بین رفت و دیگر اثری از آن دیده نمی شود. آب انبارهای به جا مانده در میدان امیرچخماق عبارتند از:

آب انبار پنج بادگیر | زورخانه صاحب الزمان

 این آب انبار که نام دیگر آن ستی فاطمه است، در ضلع شمالی میدان و در کوچه شیخ اسداله قرار دارد و در دوره صفوی به دستور ستی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال الدین چخماق شامی (حاکم وقت یزد)، برای استفاده مردم احداث شده است. پنج بادگیر خشتی بر فراز این بنا ساخته شده است و یک مخزن بزرگ نیز دارد. گنبد آن به صورت تخم مرغی و نمای خارجی آن پوشیده از آجر است.

در حال حاضر این بنا به عنوان زورخانه صاحب الزمان مورد بهره برداری قرار گرفته و آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل آن قرار دارد.

آب انبار تکیه یا حاجی قنبر | موزه میدان امیرچخماق

 این آب انبار در حدفاصل تکیه و بازار حاجی قنبر قرار دارد که در کنار بازارچه با موافقت امیر چخماق و به دستور و هزینه نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی همزمان با بازار احداث شده است. سه ویژگی انحصاری در این آب انبار وجود دارد که هوش و نکته سنجی معماران را به نمایش می گذارد:

1- تمام آب انبار در درون زمین قرار دارد و حتی گنبد بالایی آن به گونه ای است که تهویه هوا هم در دل زمین واقع شده و تیزه گنبد در سطح زمین دیده می شود.

2- بادگیرهای بنا در بدنه دیوار بازارچه حاجی قنبر جای گذاری شده اند و بسیار متفاوت از بادگیرهای سایر آب انبارهای یزد به نظر می رسند.

3- در بیشتر آب انبارها، پلکان به صورت عمودی ساخته شده و به وسط خزینه می رسد؛ اما در آب انبار تکیه، پلکان در کنار خزینه واقع شده است. احتمالا برای اتصال پلکان به وسط خزینه باید دقیقا زیر مناره ها را خالی می کردند که این مساله آسیب شدیدی به استقامت مناره ها می زد و آنها را با خطر فروریختن مواجه می ساخت.

موزه ای در مخزن آب انبار

آب انبار تکیه یک ورودی دارد که در دومین صفه (ایوان) تکیه امیر چخماق واقع شده و با 49 پلکان به پاشیر آب انبار و محل برداشت آب می رسد. در اینجا یک ورودی به خزانه یا مخزن آب انبار ایجاد و آن را تبدیل به موزه ای کوچک کرده اند. موزه ای که در آن وسایل قدیمی مرتبط با آب و مردم را می توانید ببینید. در بالای مخزن آب انبار، چهار دریچه دیده می شود که مربوط به چهار بادگیر هستند و یکی از آنها به اتاقک لجن کش راه پیدا می کند. بالای این دریچه قرقره هایی از جنس چوب وجود دارد تا در هنگام شست و شو و تمیز کردن، مواد ته نشین شده در کف مخزن از طریق دلو یا سطل آبکشی و طناب به محل اتاقک لجن کش انتقال یابد و سپس به محوطه بیرون منتقل شود.

 نام این اثر از تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۸۹۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

زمان بازدید: نیمه اول سال همه روزه از 09:00 تا 13:00 و 16:30 تا 20:00 - نیمه دوم سال از 8:00 تا 14:30 و 15:30 تا 19:00

هزینه بلیت: ایرانی ها 2000 تومان، اتباع خارجی 8000 تومان

7- مجموعه سهل بن علی

سهل بن علی نام مجموعه ای شامل بقعه و مسجد است و احتمالا پیکر "شیخ الاسلام سعید جمال الا سلام محمد بن احمد بن محمد بن مهریزد" از عرفای مشهور یزد در قرن نهم هجری قمری را در خود دارد. گفته می شود که این بقعه از خشت و گل و توسط یکی از یاران وی به نام مولانا غیاث الدین علی منشی از مشاهیر عصر آل مظفر، در سال 784 هجری قمری بنا شده است. 

8- سایر قسمت های میدان امیرچخماق

• حمام و کاروانسرای بافتی‌ها در سمت غرب تکیه
• کاروانسرای شعبان در سمت راست تکیه یا همان بخش شمالی میدان
• حوض مقابل تکیه امیرچخماق با فواره ها
• مجسمه ها که نقش و اهمیت آب در استان و به نوعی فرهنگ سقایی را به تصویر می کشند
• مزار شهدای گمنام

نظرات گردشگران خارجی درباره میدان امیرچخماق

شاید برای تان جالب باشد که بدانید گردشگران دیگر کشورها چه نظری در مورد این اثر دیدنی دارند. در اینجا تعدادی از نظرات آنها را در وبسایت معتبر تریپ ادوایزر مرور می کنیم:

گردشگر سوئدی | تاریخ بازدید آذر 98

جاذبه ای دیدنی

اینجا میدان اصلی شهر است و در آن مردمی را می بینید که از راه های دور و نزدیک برای دیدن این اثر شگفت انگیز آمده اند.

گردشگری ایتالیایی | تاریخ بازدید مرداد 98

یک سازه سه طبقه

اینجا یک سازه سه طبقه وجود دارد که فقط می توانید طبقه اول را ببینید. نخلی بزرگ و قدیمی در میدان قرار دارد که به هنگام مراسم عاشورا آن را با پارچه می پوشانند.

گردشگری از مونته نگرو | تاریخ بازدید مرداد 98

بهترین در یزد

اینجا پربازدیدترین جاذبه یزد است؛ میدانی زیبا با مغازه های گوناگون که روزتان را می سازد.

گردشگر ایتالیایی | تاریخ بازدید خرداد 98

ساختار خوب

من دو بار به این مکان رفتم و امیدوارم در آینده نیز دوباره بتوانم به یزد بروم. اینجا مکانی برای گفتگو با مردم و انجام مراسم مذهبی محسوب می شود. فکر می کنم  ساختار این مجموعه فوق العاده است. اینجا اولین جایی است که باید از آن بازدید کنید.

توصیه های کارناوالی

در سفر به شهر یزد می توانید از جاذبه های بیشتری در این شهر لذت ببرید و اوقات خوشی را برای خود بسازید.

چشیدن طعم غذاهای سنتی یزد را فراموش نکنید و طعمی متفاوت از این دیار را بچشید.

به دلیل گرم و خشک بودن هوای یزد بهتر است فصول گرم را برای سفر به آن انتخاب نکنید.

می توانید از برنامه سفر به یزد در کارناوال برای گردش به یادماندنی در شهر استفاده کنید.

سخن آخر

درست است که میدان امیرچخماق یادگارهای ارزشمندی از گذشته در خود دارد؛ اما آنچنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است. در اینجا باید بگوییم این میدان و زیبایی هایش به دلیل برخی دستفروشی ها و کسب و کارهای غیر مجاز همچون جگرکی ها، حیات آن با خطر جدی مواجه است و با توجه به قرار گیری شهر یزد به عنوان نخستین شهر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو باید توجه بیشتری نسبت به این نماد ارزشمند شهر شود.

اگر ساکن یزد هستید از حال و هوای شهر و میدان امیر چخماق برای مان بگویید. اگر مسافر این شهر بوده اید، تجربه خود را با دیگر دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.

در مورد وضعیت بناها، نحوه رسیدگی و نگهداری از این اثر ارزشمند بنویسید.

منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم...

شما می توانید با عضویت در سایت کارناوال، تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دیگر دوستان به اشتراک بگذارید و آنها را در لحظات شیرین گشت و گذارتان شریک کنید:

ورود به صفحه کارناوالی شـــــــــــــو