متولد شده بر روی زین | فرهنگ پرورش اسب مغول

یک مغول بدون اسب، مانند پرنده ای بدون بال است.
برای دیدن شکوه یک مرد مغول، باید او را سوار بر اسب، زمانی که به تاخت در دشت ها می راند ببینی.
آن قدر راحت بر زین نشسته است که گویی قبل از راه رفتن اسب سواری را آموخته و تمام زندگی اش بر اسب گذشته است.
حتی افسار اسب را شل گرفته و نیازی به زیاد حرکت دادن آن نمی بیند، تنها اشاره ای کوچک کافی است تا اسب جهت را متوجه شده و با سرعتی خواست دل سوارش بتازد.
از اسب که به پایین می آید تازه در میابی که چرا می گویند یک مرد مغول سوار بر اسب، قدرت دو مرد را دارد. هرچند که آنان بر روی زمین نیز نیرومند هستند.

شاید بهترین جمله در وصف مردمان مغول این باشد، " آنان ملتی هستند که بر اسب متولد شده اند " .

مغول ها، مردمان ساکن سرزمین های سرد و وحشی، بقای خود را در پرورش و دامداری اسب های مغولی یافتند.
برایشان اسب، فراتر از فقط و فقط تامین مایحتاج است. نجابت و وفاداری این حیوان برایشان مقدس است.
نه تنها حیات دیروز و امروزشان به این اسب ها گره خورده، بلکه سرزمین ها خود را نیز، به لطف اسب های جنگی لشکریان چنگیز خان مغول دارند.
ثروت یه چادرنشین مغول به تعداد اسب های گله اش است.
اسب ها در کوچ کردن و شکار کردن همراهشان هستند و با خرید و فروش آنها و محصولات شان گذران زندگی می کنند.
اما چه رازی در ارتباط نزدیک و عمیق مردمان مغول با اسب هایشان نهفته است؟
چه چیز اسب ها را در فرهنگ مغول ها مقدس کرده و وجودشان را در تاریخ آن ها پر رنگ؟
با کارناوال همراه باشید تا از این قوم شهره به خون خواری که دلسوز اسب هایشان هستند بیشتر بدانیم ...

کمی درباره اسب مغول

برای توصیف قدرت و استقامت آن ها همین بس که سرمای منفی چهل درجه را هر سال در زمستان تجربه کرده و در بهار، مانند ققنوسی که از سوز سرما سوخته است، بی جان و ضعیف، اما شکوهمندانه به زندگی بر می گردند.
ظاهر اسب مغول با نژادی اصیل، زیبا نیست اما هر چه هست توانسته باعث بقای او در این شرایط سخت آب و هوایی شود.
بدنی کوچک و ضمخت دارند، گردنی کوتاه.
خبری از ظرافت در قوس های بدنش نیست، زمخت است با ساق پایی درشت و پر پشم.
جمعیت آن ها در مغولستان بیش از سه میلیون تخمین زده شده است که نشان می دهد، آنان نیز در این سرزمین سهمی برای خود دارند.
سهمی از تاریخ، سهمی از فرهنگ، سهمی از افسانه ها و اشعار حماسی که در ادامه برایتان، از آن بیشتر خواهیم گفت ...

اسب های مغول، رام شده اند اما اسیر نه

اصطبل، حصار یا غذا دادن، در پرورش اسب به روش مغولی، بی معناست.
اسب ها جز به هنگام رام شدن، با حصار و طناب ارتباطی نخواهند داشت و کاملا آزادانه اما، در نزدیکی مغول ها زندگی می کنند.
دستی به آن ها یونجه نمی دهد، خودشان برای چرا به تپه های اطراف رفته و می چرند.
در زمستان های سخت حتی، در میان برف با سم خود حفره ای کنده و با لب هایشان میان برف و یخ، به دنبال علف می گردند.
طبیعت خشن مغولستان، به سان مادری سخت گیر، حتی اسب ها را هم مستقل و قدرتمند بار آورده است.

آزادانه زندگی می کنند، آزادانه چرا می کنند و حتی خودشان گله را هدایت و فرماندهی می کند، اما زندگی را با مردمان مغول و نزدیک چادر ها انتخاب کرده اند. گویا قدردان آزادی هستند که به آنان داده شده است، گویا می دانستد که می توانست جایشان پشت حصار ها ی چوبی باشد.

بیشتر که فکر کنی، متوجه می شوی که  اگر هم رام شده اند، از روی محبت و ارتباط عمیقی است که بین آنان و صاحبانشان وجود داشته.

قلمروی اسب ها

هر گله ی اسب مغول، متشکل از 15 تا 50 اسب و قاطر است که زیر نظر یک اسب نر، به نام " اسب پیشرو " رهبری می شود.

اسب پیشرو، وظیفه ی مراقبت از گله را در مقابل حمله ی گرگ ها دارد و اگر اسب نری بخواهد به گله آنان وارد شود، جنگی سخت سر می دهند.

اسب های گله همه از او فرمانبرداری کرده و گله داران کافی است اسب پیشرو را زیر نظر داشته باشند.

نقش مردمان مغول در زندگی اسب ها

این نقش هر چند که از نظر وظیفه بسیار کمرنگ است اما از نظر علاقه بسیار مهم است.
چراگاه های طبیعی مناسب و گله ای که هر روز به چرا رفته و باز می گردد، باعث شده تا پرورش اسب برایشان پیشه ای کم هزینه ولی سود آور باشد.
گله داران کافی است به هنگام برگشت اسب ها از چرا، آن ها را شمرده تا از بازگشت تمامی آن ها مطمئن شوند.
از آن جایی که گله اسب ها ی مغولی، مانند اسب ها ی وحشی زندگی کرده و نعل بر روی سم آن ها گذاشته نمی شود، به مراقبت هایی مخصوص، در مورد " سم " نیازمندند.
بنابراین مردمان مغول دامپزشک آن ها می شوند، با آگاهی و آموزش هایی که از پدران خود آموخته و به پسرانشان آموزش می دهد، از اسب ها مراقبت کرده و آنان را تیمار می کنند.

اسب ها، دردانه های قبیله

گله داران به اسب ها سخت نمی گیرند، مخصوصا بعد از زمستان های سخت که ضعیف شده اند، آن قدر ضعیف که بینایی آن ها حتی کم می شود.

البته نژاد اسب مغول با رسیدن بهار و روییدن چمن های تازه، خیلی سریع بدنش را ترمیم و بازسازی می کند.
طبیعت اگر از روی سخت گیری بر بدنشان زخم زده، خود نیز با محبت بر آن مرحم می گذارد.
از آنجایی که مردمان مغول، از شیر و گوشت اسب ها استفاده می کنند و برای بقای گله از آن ها کره می گیرند، بنابراین در کارهای سخت از اسب ها استفاده نمی کنند. بارکشی ، سواری دادن و ... همگی توسط قاطر ها انجام می شود.

اعضای قبیله ای در مغولستان به نام " دارخاد " ( Darkhad ) تنها یک بار در سال، آن هم در زمستان و به مدت سه روز، برای مراسمی خاص بر اسب سوار می شوند.

اسب های خاص گله نیز که از نظر قدرت و چالاک بودن برتر هستند، برای مسابقات سوارکاری و زیبایی آموزش می بینند.

هر نفر، یک اسب

مردان، زنان و کودکان هر یک اسبی دارند که خود انتخاب کرده و معمولا آن را، از انجام کارهای سنگین معاف کرده اند.
اسبی که قبل و یا همزمان با آن ها متولد شده و با هم بزرگ می شوند. از دو سالگی بر پشت آن نشسته و سوارکاری را با او می آموزند، دوست و همدم شان می شود، جزو مهمی از زندگی شان.

سوارکاری، تیر اندازی با کمان بر روی اسب و تکنیک های دفاع از گله را پدران، به کودکان خود از همان سنین پایین آموزش می دهند تا این فرهنگ زنده بماند.

خانواده ی عروس و داماد در مراسم ازدواج آن ها، 10 تا 15 اسب هدیه می دهند تا شروعی باشد برای پرورش گله اسب آنان.

اسب ها برایشان نان و آب می شوند، ثروت می شوند و در عوض مردمان مغول به آزادی آن ها احترام گذاشته و مراقبشان هستند.

تولد یک کره اسب

مبارک است و میمون، اما باز هم حیوان خودش به تنهایی این مرحله، یعنی زایمان را پشت سر می گذارد.

تنها اگر کره به دنیا آمده ضعیف باشد، گله دار آن را در پوست یا نمد پوشانده و در نزدیکی آتشی قرار می دهد تا گرم شود و جان بگیرد.

بعد از آن وظیفه ی مادر حیوان است تا او را شیر داده و راه و رسم زندگی در این اقلیم سخت را به او بیاموزد.

رام کردن اسب سرکش

برای این کار، طناب ها از روبرو و عقب توسط دو مرد، بر گردن اسب انداخته میشود تا یکی دیگر از مردان بر پشت اسب بنشیند.

همان قدر که اسب مقاومت کند، مرد هم صبوری می کند و بدون پرخاش بر پشت او سوار می ماند تا خسته شود.
بعد از خسته شدن و به نفس نفس افتادن، حال اسب آماده است تا آموزش دیده و رام صاحب خود شود.
البته از‌ آن جایی که اسب ها آزادانه زندگی می کنند و سواری نمی دهند، بعد از مدتی دوباره وحشی و سرکش می شوند.

در این صورت دوباره گله داران او را به کمک هم رام می کنند تا یادشان باشد به انتخاب آن ها آزاداند.

سواری، هنر مردمان مغول

عشایر مغول، به عنوان یکی از بهترین سوارکاران جهان شناخته شده اند.
تماشای سواری آن ها بر اسب، به مانند تماشای حماسه و شاهکاری است که احترام و ارتباط عمیق بین اسب و سوارکار را به تصویر می کشد.
آن ها در صلح و جنگ با یکدیگر همراه اند.

در زمان چنگیز خان مغول، کمانداران و سواران جنگجو، مهارتی مثال زدنی در هدایت و استفاده از اسب داشتند. مهارتی که ناشی از تمرین و ارتباط مناسب با آن ها بوده.

در میدان جنگ وقتی که به دشمن حمله می کردند، با اشاره ای کوچک با افسار، اسب شجاع، خود راهش را به تاخت از میان لشکریان باز می کرد تا سوارکارش با تیرو کمان دشمن را هدف قرار دهد.

به هنگام عقب نشینی نیز، سوارکار به حالت نیمه آویزان، از زین پایین می آمد و پشت اسب سنگر می گرفت، در حالی که از زیر گردن او به آتش دشمن پاسخ می داد.

تمام این ها را در سرعتی بالا و در حال چهار نعل رفتن اسب تجسم کن تا قدرت و مهارت مردمان مغول در سواری باورت شود.

خشن و قوی هستند، هم خودشان و هم اسب ها اما در نهایت وقار و آرامش، مهارت و هنرشان را در سواری، با ظرافتی مثال زدنی نشانت می دهند.

 هرچند که اسب سواری حوزه ی قدرت نمایی و نشان دادن مهارت مردان است، اما زنان و دختران نیز سوارکارهای ماهری می شوند.

اهمیت اسب در دید مردمان مغول

از گذشته ی دور، برای اسب احترام و ارزش بالایی قائل بوده اند و هرگز از شلاق برای تنبیه او استفاده نمی کردند.

اگر کسی با شلاق و یا هر وسیله ی دیگری، به اسب آسیب وارد کند مجازات می شود.
همین امر باعث ترویج رفتار مناسب با اسب ها شده و امروزه در مغولستان، حتی یک مورد بدرفتاری با آن ها دیده نمی شود.

پیرایش یال اسب

یال اسب ها را برای زیبایی کوتاه کرده و آرایش می کنند، گاهی نیز دم آن ها را می بافند.

هرچند که در طول زمستان این کار برای مدتی انجام نمی شود تا پوششی باشد برای گرم نگه داشتن آن ها.
برای مغول ها یال اسب، ارزش داشته و مقدس است.
بنابراین زنان موهای کوتاه شده ی یال و دم اسب را بافته، برای مراسم های مذهبی نگه داشته و یا در ساخت چادرهایشان از آن استفاده می کنند.
البته یک استثنا وجود دارد به نام " اسب پیشرو "، یال او هیچ گاه کوتاه نمی شود، حتی آن را شانه هم نمی زنند، زیرا یال های ضخیم و در هم رفته ی او، نشان دهنده قدرتش پیش روی دیگر اسب های گله است.

زین اسب مغولی

زین های سنتی، از رویه ای تقریبا یکدست ساخته شده، تمامی اتصالاتش با گره شکل گرفته و هیچ قطعه ی فلزی در آن به کار نمی رود، تا سبک باشد و بدن اسب را آزار ندهد.

زین های امروزی اما، ارتفاع بلند تری دارند و گاها با قطعات فلزی، تزئین می شوند.

پایه چوبی بر روی زین ساخته می شود که سوار کار بر آن می نشیند. زیر زین و بر روی بدن اسب نیز، پارچه ای انداخته می شود تا تن حیوان آسیب نبیند.
طراحی خاصی که در ساخت زین های مغولی در نظر گرفته شده، کمک بسیاری در کنترل سوارکار بر اسب دارد و این شاید، یکی از رموز مهارت آنان در سوارکاری باشد.

 

اسب جنگی

چنگیز خان مغول ، جهان را سوار بر پشت یک اسب تسخیر کرد. این جمله، تاریخ یک ملت را در دل دارد.
این همه احترام و ارزش از آنجاست که این حیوان در گذر سالیان امتحان خود را پس داده و در تمامی شرایط، همراه این مردمان بوده است.
سربازان مغول، تیر و کمان، زره، آب ، غذا و حتی ساز خود را بر پشت اسب شان قرار می داده و از میان دشت ها و کوها برای فتح سرزمین های دور، به دنبال رهبرخود، چنگیز خان، حدود 8000 کیلومتر را سواری می کردند.

ترفندی داشتند برای ترساندن دشمن، و این حیله را به کمک اسب هایشان اجرا می کردند. وسیله ای خاص را به دم اسب می بسنتد تا با دویدن او بر زمین کشیده شده و گرد و خاک بسیاری به هوا کند.

و نتیجه اش ترس دشمن می شد از لشکری عظیم که تنها گرد و خاکش واقعی بود، اما آنان روحیه خود را قبل از رویایی با لشکر از دست می دادند.

در میدان جنگ نیز، اسب و سوارکار کنار یکدیگر بوده اند و اگر سربازی کشته می شد، او را سوار بر اسب اش به کوهستان می فرستادند تا آخرین سواری را با هم داشته باشند.
البته سربازان مغولی نیز به این حیوان تعلق خاطر داشتند و شرایط جنگی باعث نمی شد تا رفتارشان با اسب ها خشن شوند.

بر تن اسب ها زره ای از جنس چرم و فلز می کردند و بر سرشان چیزی شبیه به کلاه خود قرار می دادند تا از اصبات تیر و نیزه در امان باشند.
اسب ها بعد از هر جنگ سه تا چهار روز استراحت می کردند و سزای آسیب رساندن به آن ها مرگ بود.
درست است که در میدان جنگ از شلاق استفاده می شد اما زره ی فلزی که بر تن اسب ها بود، شدت ضربه را می گرفت و حیوان تنها صدا و ضربه ای خفیف را احساس میکرد.

اسب ها ی مغول در شرایط سخت آب و هوایی متولد شده و رشد کرده اند بنابراین نباید تعجب کرد که ارتش مغول، در زمستان سرد روسیه لشکر دشمن را شکست داد.
چنگیز خان به جز سربازان و کماندارای شجاع، اسب های جنگی داشت که جهان مانند آنان را تا به امروز ندیده است.

راز سرعت لشکریان مغول

آن ها هرچه می خواستند را همراه خود داشتند، جیره ی مختصری از ماست بدست آمده از شیر مادیان، گوشت دودی و خشک شده.

آن ها هیچ وقتی را برای اتراق کردن هدر نمی دادند.

آن ها مسلح و با چشمان باز در مسافت های کوتاه، در حالی که اسب چرا می کرد و یا با سرعت پایین در خط به دنبال دیگر اسب ها حرکت می کرد، استراحت می کردند.

حتی گوشت را سوار بر اسب می پختند. بدین صورت که آن را زیر زین اسب قرار می دادند تا با حرارت بدن اسب به آرامی پخته شود و همان جا، سوار بر اسب به دندان می گرفتند.

باور های معنوی مردمان مغول، درباره اسب

اسب برای آنان بیشتر از فقط یک حیوان است، او را مقدس می دانند و برای آزادی اش احترام قائل اند.
هرگز به او آسیب نمی رسانند و با فردی که چنین عملی را مرتکب شود به مانند مجرم برخورد می کنند.

اسب سفید در نظرشان از گذشته تا به امروز، مقدس و با برکت بوده است. تا آنجایی که خان ها و شاهزادگان تمایل به جمع آوری اسب های سفید داشتند.

پرچم چنگیز خان مفول نیز، از 9 دم اسب شکل گرفته و این نشان دهنده ی نقش این حیوان در تاریخ کشور مغولستان است.
در ادامه برایتان از ارزش این اسب در دید مردمان مغول، افسانه ها و اشعار حماسی سروده شده درباره ی آن ها خواهیم گفت ...

یال، سرچشمه وجود اسب

معتقدند که روح اسب در یال های او پنهان شده است، شاید به همین دلیل است که یال ضخیم را نشانه ی قدرت حیوان می دانند.

اولین کره اسبی که در گله متولد می شود، برایشان مقدس است و نشانه ای از برکت و خوش یمنی.
بر گردن او دستمالی آبی می بندند و تا پایان عمراسب، تنها از دور نظاره اش می کنند و هیچ وقت بر پشت او سوار نمی شوند.
بعد از مرگ اسب نیز، گله دار یال او را بریده و به یادگار نگه می دارد.

شیر اسب مادیان، نوشیدنی مقدس

از شیر اسب مادیان نوشیدنی درست می کنند به نام " Airangs " و  " Kumis " ( نوعی مشروب الکلی ) که در مراسم های مذهبی، برای برکت دان و جشن گرفتن آن را می نوشند.

در گذشته ها دور، قبل از رفتن به جنگ، آن را قطره قطره بر خاک می ریختند تا پیروزی لشکریان از قبل تضمین شود.
پشت سر مسافر و برای حفاظت از او شیر مادیان بر زمین می ریزند تا مسافرشان به سلامت باز گردد.
تمامی این باورها امروزه نیز وجود دارد.
قبل از مسابقات سوارکاری، آن را بر روی اسب پاشیده و برنده مسابقه خستگی اش را با نوشیدن جرعه یا از آن رفع می کند.

برای دوشیدن شیر مادیان، کره ی اسب را به چوبی می بندند تا مادیان برای شیر دادن به او نزدیک چوب شود.

در همین حال شیر مادیان را می دوشند، اما اگر مقاومت کند، کره اسب را می آورند تا کمی از شیر مادر بنوشد و سپس دوباره شروع به دوشیدن شیر مادیان می کنند.

قربانی کردن، راه رهایی روح مقدس اسب

در طول تاریخ، اسب را برای مراسم های مذهبی و در رویدادهایی خاص قربانی کرده اند.
برای مثال، به دنبال مرگ چنگیز خان مغول و در مراسم تشییع او، 40 اسب قربانی شد.
پس از قربانی کردن اسب، آن را دفع می کنند ولی جمجمه ی حیوان را بر خاک قرار می دهند. زیرا بی احترامی به روح اسب است اگر آن را خاک کنند.

ارتباط بین ارواح مردمان مغول و ارواح اسب

در آیین " شمنیسم " ( دین مردمان مغول )، روح مغول را به شکل اسبی بالدار می دانند که نام " اسب باد " و یا در زبان محلی " خیموری " ( Khiimori ) را بر آن گذاشته اند.

معتقدند که پس از مرگ اسب، روح او و " خیموری " ( روح صاحب اش ) یکدیگر را پیدا می کنند و در جهانی دیگر نیز سوارکار سوار بر اسب اش خواهد تاخت.
همان طور که روح اسب، باعث آرامش صاحب اش می شود، باعث عذاب او نیز خواهد شد و این بسته به رفتار آن فرد در زندگی اش است

رابین هود و اسب مغول

افسانه ای دارند که شب هنگام در گوش کودکانشان زمزمه می کنند تا به خواب روند و داستانش از این قرار است ...

مردی درستکار در زمان های دور، سوار بر اسب قدرتمند و سریع خود، از ستمگران ثروتمند دزدی می کرد.
اما این کار را از روی طمع و برای خودش انجام نمی داد، بلکه تمام غذاها، دام ها و سنگ ها ی قیمتی را به فقرا می بخشید.
تااینکه روزی، یک مرد قانون به دنبال او تا دل کوه ها سوار بر اسبش تاخت.
مرد مغول به رودخانه رسید و دیگر راه فراری پیش روی او نبود تا اینکه در دل دعایی کرد برای نجات.
ناگهان اسب اش شروع به پرواز کرد و او را بر بلندای کوهی که در دوردست ها بود برد.

و رابین هود مغولی را سحر اسب اش نجات داد.

اسب مغول و اشعار حماسی

همیشه در میان اشعار حماسی، همراه قهرمان اصلی، اسبی با قدرت خارق العاده نیز وجود داشته است.

این اسب های افسانه ای، معمولا باهوش، پر قدرت، و دارای قدرتی سحر آمیز بودند که توانایی تغییر شکل را به آنان می داد.
حتی با صاحب خود سخن می گفتند و او را راهنمایی می کردند.

اشعار را که میخوانی، همان قدر که از قهرمان اصلی گفته شده، در ستایش اسب نیز ابیاتی سروده شده و این نشان دهنده ی قدرشناسی مردمان مغول، نسبت به وفاداری و همراهی این حیوان با آنان است.

اسب، آب و نان مردمان مغول

هرچند که اسب کالای ارزانی در مغولستان محسوب می شود، ولی برای مردمانش یک ثروت است.

یک اسب خوب و سالم 40 دلار قیمت دارد و یک اسب مسابقه ای 800 دلار.

اما موضوع این است که اسب برای آن ها فراتر از یک کالا و یا درآمد است. اگر هم به چشم ثروت به آن نگاه می کنند نه از روی ارزش مادی، بلکه به خاطر ارزش معنوی اوست، هرچند که فواید اسب نیز برایشان بسیار است.
اسبی که پیر شده است، زخمی و یا بی ثمر را برای استفاده از گوشت اش ذبح می کنند.
گوشت اسب در نظر مردمان مغول، سالم و مقوی ست و این باور بی دلیل هم نیست، زیرا بیماری های دامی از گوشت اسب، نسبت به گوشت دیگر دام ها کمتر به انسان منتقل می شود.

از پوست اسب، چرم می سازند برای ساخت زین، زره و ..

موی اسب، به جز اینکه در ساخت چادرهای سنتی استفاده می شود در ساخت کمانچه مغولی نیز کاربرد دارد.

مدفوع حیوان خشک شده و به عنوان سوخت و یا بخور حتی استفاده می شود.

شیر مادیان نیز یکی از با ارزش ترین محصولات اسب های مغول است که هم به صورت تازه نوشیده شده و هم به صورت خشک شده و در غذا مصرف می شود.

و در آخر مستندی تماشایی از اسب ها و سوارکاران مغول ...

سخن آخر

اگر با حیوانات صحبت کنی، آن ها نیز با تو هم صحبت می شوند و یکدیگر را خواهید شناخت.

اگر با آنان صحبت نکنی، هیچ وقت آن ها را نخواهی شناخت و چیزی را که نشناسی ار آن بیم خواهی داشت، و چیزی که از آن بیم داری نابودت خواهد کرد.