آداب و رسوم مردم خوزستان در ماه محرم

در ایام محرم همه مردم ایران غرق در ماتم و عزا می‌شوند. به هر کوچه و برزنی که می‌روی بوی محرم و حماسه عاشورا می‌آید. اقوام مختلف، در دیارشان گرد هم می‌آیند و همه با هم برای شهادت سالار شهیدان و یاران باوفایش به سوگواری می‌پردازند. اما هرکدام به شیوه مرسوم شهر و دیار خود؛ محرم در جنوب ایران حال‌وهوای دیگری دارد. امروز تصمیم گرفتیم تا به آداب و رسوم محرم در خوزستان بپردازیم و ببینیم محرم در خوزستان چگونه است.

اقوام جنوبی کشور پهناورمان، نیز عزاداری‌های پرشور و بی‌ریایی را برگزار کرده و در این روزها زندگی خود را وقف امام شهیدشان می‌کنند. دمامه‌زنان و سنج‌زنان با نت‌های عاشوراییاشان چنان شوری در دل سینه‌زنان می‌اندازند که گویی امروز محرم سال 61 هجری است و اینجا سرزمین کربلا. خوزستان یکی از استان‌های جنوبی ایران است که به خاطر وجود قومیت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون، عزاداری‌های متنوع و متفاوتی دارند. به خوزستان برویم تا با برخی از آداب‌و‌سنن اهالی این خطه بیشتر آشنا شویم.

روزهای قبل از محرم در خوزستان

در خوزستان نیز مانند دیگر مناطق ایران مردم در روزهای پیش از شروع ماه محرم با نصب پارچه‌ها و پرچم‌های سیاه بر در و دیوار شهرشان، ماتم خود را در عزای حسینی نشان می‌دهند. اهالی پیش از محرم به بازار می‌روند تا مایحتاج این ماه پرهیاهو را مهیا کنند.

مردان خوزستانی دشداشه مشكی و چفيه و زنان لباس مشکی سنتی که به آن " ثوب " می‌گویند را خریداری کرده و جوانان نیز چوب‌های بلند علم، منقل و دله‌های پذيرايی قهوه را اغلب از بازار صخیریه اهواز تهیه می‌کنند.

ابزارهای خوزستانی محرم

در ادامه به برخی ابزارهای مورد استفاده در ایام محرم می‌پردازیم.

الف) علم

در عزاداری خوزستانی‌ها به خصوص خوزستانی‌های غیر عرب از "عَلَم"، "نخل"، "شیدونه" و "مشعل" به نیت حضرت عباس (ع) که علمدار کربلا بودند، استفاده می‌شود.

ایرج افشار سیستانی، محقق ایرانی، در رابطه با شکل و نحوه استفاده علم این چنین می‌نویسد:

"عَلَم: علم یا جریده عبارت است از چوبی به ارتفاع 10 متر و قطر 10 سانتی‌متر که پارچه‌های دو متری سیاه، به فاصله‌های معین، از بالا تا پایین به آن بسته و یک شبکه (پنجه) برنجی یا نقره‌ای بر نوک آن وصل است. این عَلَم به نام عَلَم حضرت عباس معروف است. از هنگامی که چوب آن را برای بستن پارچه به میدان می‌‌آورند، مردم جمع می‌شوند و با ساز و دهل و صلوات وارد میدانش می‌کنند." 

ب) نخل

طبق نوشته افشار سیستانی نخل عبارت است از: 

" نخل را که برای تشبیه به ایوان‌های طلایی اماکن متبرکه می‌‌سازند عبارت است از سطحی چوبی از تخته که اطراف آن را دندانه‌های تخته‌ای احاطه کرده و شکل آن مانند ایوان‌های قدیم است و روی آن با رنگ اکلیل زیینت یافته. ارتفاعش حداکثر 6 و عرض آن 3 متر است.

یک ایوان دیگر در مقابل آن به فاصله 3 متر می‌‌گذارند و با چوب هر دو  ایوان را به یکدیگر وصل می‌کنند و وسط آن را خالی نگاه می‌دارند. روی این چوب‌ها را با پارچه‌های رنگارنگ زینت می‌دهند و در انتهای نوک این نما، یک شبکه رنگینی نصب می‌شود. این نخل چهارپایه دارد که آن‌ها را بر روی چهار کُرسی در وسط میدان قرار می‌دهند. نخل معروف دزفول، نخل کلبی‌خان است".

ج) شیدونه

شیدونه یا شیدانه یکی از ابزارهای عزاداری هیئت‌های قدیمی شهر دزفول است که اتاقی با چهار گلدسته از جنس چوب دارد. شیدانه در روزهای تاسوعا و عاشورا با شمایل ائمه تزیین می‌شود و در اکثر هیئت‌ها قرار می‌گیرد؛ شیدونه را اغلب با نام یکی از ائمه یا شهدای کربلا نامگذاری می‌کنند و چون از نخل سبک تر است آن را راحت‌تر می‌توان جابه‌جا کرد.

از داخل شیدونه نذری‌هایی مثل خرما و حلوا در بین مردم پخش می‌کنند.

د) مشعل

یکی دیگر از ابزارهای مهم و همیشگی در مراسم‌های محرم، آتش است. آنش جایگاه ویژه‌ای در اجرای مراسم‌های عاشورایی ایرانیان دارد. خوزستانی‌ها از این آتش به شکل مشعل استفاده کرده‌اند. شاید بهترین توصیف برای این مشعل، نوشته‌های افشار سیستانی باشد که می‌نویسد:

" مشعل حداکثر یازده شبکه آهنی دارد که بر روی یک چوب افقی نصب شده‌اند و در وسط این چوب پایه‌ای است که مانند علم آن را بر روی ناف جای می‌دهند. ارتفاع مشعل حدود 5/1 متر است. در جای شعله‌ها تفاله کنجد می‌ریزند و آتش می‌زنند. مشعل‌چی به دنبال سینه‌زنان حرکت می‌‌کند و هنگامی که به مجلسی می‌‌رسند، در وسط سینه‌زن‌ها قرار می‌گیرد و آهن دهل و سرنا مشعل را حول محور خود به چرخش درمی‌آورد. در اثر این چرخاندن، آتش بر روی سینه‌زنان و فرش‌ها می‌رسد که لنگ‌داران آن‌ها را خاموش می‌کنند".

محرم در بازارهای خوزستان

بازارهای اصلی در هر شهری شاهد برگزاری مراسم‌های سوگواری سالار شهیدان‌اند و اغلب دسته‌های عزاداری روز عاشورا بازار را میعادگاه خود قرار می‌دهند.

در شهرهای استان خوزستان نیز بازارهای مهم در دهه اول محرم به مقصد هیئت‌های حسینی تبدیل می‌شود.  از آن جمله می‌توان به  بازار "عبدالحميد" و "صخیریه اهواز و بازار "كهنه" دزفول اشاره کرد.

نوحه‌خوانی و سینه‌زنی

در استان خوزستان در شب‌های دهه اول ماه محرم به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی در مدح سالار شهیدان (ع) و یاران باوفای ایشام می‌پردازند. اما اینجا نوحه و سینه‌زنی کاملا متفاوت بوده و از شور‌و‌حالی دیگر برخوردار است.

مردم این منطقه با نوحه‌خوانی بوشهری و سینه‌زنی "واحد" به سوگواری می‌پردازند.

سنج و دمام زنی 

در خوزستان تعدادی از افراد در دسته‌ها با سنج‌زنی و دَمام‌زنی (یکی از آلات موسیقی جنوبی)، فضایی متفاوت را به وجود می‌آورند. عزاداری این منطقه بازدن دمام و سنج از مناطق دیگر متمایز می‌شوند. تعداد نوازندگان فرد است ؛ گاهی 5، 7 و یا 9 نفر می‌شوند و شخصی به نام " اشکون "در جلوی بقیه ایستاده و بقیه در کنار او می‌ایستند. آن‌ها با نت‌های خاص این روز با هم هماهنگ شده و می‌نوازند.

سینی حضرت قاسم در اهواز

در اهواز مردم برای روا شدن حاجت‌هایشان در شب هشتم ماه محرم به حضرت قاسم (ع) متوسل می‌شوند. سینی را با پارچه سبز پوشانده و آجیل مشگل‌گشا، شمع و گلاب و میوه درون سینی می‌گذارند. سینی نذری را روی سر می‌گذارند و عزاداری می‌کنند. شرکت‌کنندگان در این مراسم برای برآورده شدن حاجاتشان نذر سینی قاسم کرده تا در محرم سال آینده آن را در بین مردم پخش کنند.

چلاب زنی در دزفول 

چلاب‌زنی شیوه سینه‌زنی جوانان عرب است که با ریتمی خاص اجرا می‌شود. در روزهای محرم، جوانان با چفیه‌ای بر گردن برای ادای عزاداری به هیئت‌های حسینی می‌روند تا آنجا به سوگواری دسته جمعی بپردازند. در چلاب‌زنی مردان و جوانان حلقه زده و دوشادوش هم می‌ایستند و دست چپ خود را بر کمر فرد کنار خود می‌گذارند. با شروع نوحه پای راست را بر زمین می‌کوبند و دست راست خود را بر سینه می‌زنند.

نظم و ریتم جالب چلاب‌زنی بسیار جالب و قابل تأمل است و نشان از همبستگی و همیاری این قوم ایرانی است. در میان نوحه‌خوانی، مداح، گاه سکوت می‌کند و در این زمان یکی از عزاداران فریاد یا علی سر می‌دهد و دیگران در جواب او فریاد می‌زنند "یا ابوحسین".

قدمت این شیوه سینه‌زنی در حدود 30 سال است و ابتدا در برازجان توسط مرحوم بخشو انجام می‌شد؛ زیبایی صدای وی در نوحه‌خوانی، مردم را از شهرهای مختلف جنوبی به برازجان می‌کشاند. افراد این مراسم را در شهرهای خود به شیوه مرحوم بخشو اجرا می‌کردند و یکی از این شهرهای دزفول بود که امروز چلاب‌زنی‌های آن بسیار معروف و دیدنی است.

رفتن به بقعه رودبند در دزفول

مردم ایران اگر در شهرشان بقعه‌ای متبرکه داشته باشند در روز عاشورا به زیارت آن می‌روند. در دزفول ، مردم به سمت بقعه "رودبند" مزار "سیدعلی سیاهپوش" می‌روند.
هیئت‌ها و دسته‌های شمال و جنوب دزفول در صبح عاشورا به سمت بقعه رودبند که متعلق به خواهرزاده "شیخ صفی الدین اردبیلی" در قرن هشتم هجری است، می‌روند.
در دزفول رسمی جالب دارند که در عصر تاسوعا دسته‌های جنوبی شهر به حیدرخانه در شمال دزفول می‌روند و در میان راه توسط اهالی پذیرایی می‌شوند.
از طرفی دیگر، عصر عاشورا هیئت‌های شمالی و حیدرخانه دزفول به سمت جنوب و منطقه صحرابدر می‌روند و مورد استقبال اهالی جنوبی شهر قرار می‌گیرند. برای بازگشت به سمت کاشانه خود رسم بر این است که از درب خانه‌های علما بگذرند و دزفولی‌ها این کار را حتما انجام می‌دهند.
در آنجا مردم به عَلم رقصانی می‌پردازند. علم‌ها را چند نفری به این بقعه آورده و به حرکت در می‌آورند.

آیین چوب‌ بازی در دزفول

چوب بازی یکی از مراسم محرم در خوزستان به خصوص دزفول است که امروز از رونق افتاده و تنها چند محله در دزفول به اجرای آن می‌پردازند.
آیینی با بیش از 500 سال قدمت که در آن شخصی بحر طویل می‌خواند که ریتم بسیار زیبا و جذابی دارد و شرکت‌کنندگان دو چوب به جلو دو چوب به عقب زده و دور خود می‌چرخند.
از محلاتی که چوب بازی را انجام می‌دهند می‌توان به محله چولیان و محله کلانتریان در دزفول اشاره داشت.

مشعل روشن کردن در دزفول 

سال‌ها پیش که در دزفول برق نبود مردم برای روشن کردن حسینیه‌ها و تکیه‌ها از مشعلی با 10 تا 12 شعله استفاده می‌کردند. شکل این مشعل اینطور بود که تعدادی محفظه آهنی بر روی یک پایه قرار می‌گرفت و این پایه را در پایه دیگری که یک سنگ بزرگ بود قرار می‌دادند.

پیش از محرم در شهر می‌گشتند و از مردم لباس‌های پشمی کهنه و نو می‌گرفته و در محفظه‌های آهنی آن‌ها قرار می‌دادند و با نفت سیاه مشعل‌ها را روشن می‌کردند. شعله این مشعل‌ها گاهی تا بعد از مراسم عاشورا نیز روشن می‌ماند.

از این مشعل را برای حرکت تکیه در شهر نیز استفاده می‌کردند. شخصی توانمند کاسه‌ای را با چوبی بسیار محکم به کمر بسته و مشعل را در جلوی هیئت نگه می‌داشت. برای آنکه شخص حامل مشعل بر اثر جرقه‌های آتش، آسیب نبیند دستکشی نمدی و کلاه و پالتو به تن کرده و شخصی با مُشکی از آب پشت وی حرکت می‌کرده و بر روی حامل، آب می‌ریخته تا آتش به داخل نمد رخنه نکند و نسوزد. انجام این کار نیاز به یک ارادت و علاقه خاص و ویژه به اهل بیت داشت.

در انتهای مراسم مردم به سراغ حامل رفته و برای شفای بیمار یا رفع مشکلاتشان از دستان وی آب می‌گرفتند.

شبيه خوانی عربی

اجرای تعزیه یکی از رسم‌های محرم در اغلب نقاط ایران است. اهالی خوزستان یک نوع از این نمایش را به نام شبیه خوانی در ایام محرم در جهت بازسازی صحنه‌های محرم سال 61 هجری اجرا می‌کند. برخی از هیئت‌های خوزستانی از شب‌های اول محرم شبیه‌خوانی را برگزار می‌کردند که یکی از مشهورترین آن‌ها، شبیه‌خوانی منطقه "رفیش" در لشگر آباد اهواز بود.
شبیه‌خوانی عربی در خوزستان شکل گرفت و آنقدر مورد استقبال مردم بود که گاه مردم از شب قبل و حتی شب‌های قبل از عاشورا به محل اجرای شبیه‌خوانی رفته و برای تماشای آن جا می‌گرفتند.
عرب‌های خوزستان در شهر "حر" شبیه‌خوانی را با زبان خود اجرا می‌کردند. از پیشکسوتان شبیه‌خوان خوزستان می‌توان از "سرهنگ هلاکوپور" در روستای سید محمد شهر شوش نام برد؛  وسعت محل اجرا در روستای سید محمد به حدی است که آن را به عنوان بزرگ‌ترین نمایش‌های خیابانی کشور می‌شناسند.
این مراسم در خوزستان ابتدا توسط  شيخ فرحان، شيخ غافل و شيخ فارس ابن شيخ سالم از قبيله آل كثير تيره بيت كريم یا بيت چريم ( همان حر امروزی) برگزار می‌شد.
خوزستانی‌ها امروز به شبیه‌خوانی "دایره" نیز می‌گویند. اهالی خوزستان علاقه بسیاری به شبیه‌خوانی دارند تا جایی که تعداد تماشاگران گاه به 7-8 هزار نفر می‌رسد. مراسم از ساعت 6 صبح آغاز و تا غروب ادامه دارد؛ در این نمایش سعی می‌شود تا صحنه‌های واقعه عاشورا را بازسازی کنند به همین خاطر شترهای بسیار و چندین اسب و سوارکار برای اجرای مراسم شرکت می‌کنند.

حال‌وهوای حاکم بر محرم خوزستان با برپایی شبیه‌خوانی بسیار سنتی و جالب است.

یزله خوانی در خرمشهر

یزله خوانی مواکب عزاداری، آیین مذهبی و بومی خرمشهر است که در آن عزادارانِ یک تکیه یا حسینیه یا مسجد مهمان تکیه دیگری می‌شوند؛ تکیه میزبان به استقبال آن‌ها آمده و با هم "سعدالله عزاكم مولانا من مولاكم" را می‌خوانند. پس از ورود میهمان، عزاداران میزبان نیز وارد تکیه یا حسینیه می‌شوند و به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند. در شب بعد نیز این مراسم تکرار می‌شود اما جای مهمان و میزبان تغییر می‌کند.

قیمه نجفی خرمشهر

قیمه یکی از غذاهای نذری به خصوص در روز عاشورا است. در نجف اشرف قیمه‌ای برای زائران حرم امام حسین (ع) می‌پزند و به کربلا می‌آوردند. اهالی خرمشهر نیز این غذای نذری را در محرم طبخ می‌کنند. قیمه نجفی به نام‌های  "علاچی" و "قیمه عربی"  نیز شناخته می‌شود و برای پخت آن از گوشت فراوان، نخود، برنج، زعفران، سیب‌زمینی و رب گوجه‌فرنگی استفاده می‌کنند.

عزاداری زنان خوزستانی

بانوان خوزستانی در حسینیه یا خانه‌ای دور هم جمع می‌شوند و به عزاداری می‌پردازند. در ادامه با شیوه‌های عزاداری بانوان خوزستانی آشنا می‌شویم.

لطميه زنانه و هوسه 

سوگواری و سینه‌زنی زنان عرب بسیار پر شور برگزار می‌شود. مداح زنان  که  به "ملایه"  معروف است شروع به روضه‌خوانی می‌کند. بانوان عرب که ثوب‌های عربی به تن دارند و شیله‌های مشکی (روسری) را روی صورت خود کشیده‌اند، دورتادور تکیه چهار زانو نشسته‌اند. پس از روضه‌خوانی، به این شیوه که اول با دست بر روی پاهایشان زده و سپس دست راست را بر سینه و دست چپ را برپا می‌زنند. سپس خود را برای مراسم " لطیمه " آماده می‌کنند و روبه‌روی هم ایستاده و سینه‌زنی را شروع می‌کنند، در این هنگام  یک بار به‏ طرف راست و یک بار به چپ با پیشانی و سر برمی‏‌گردند.

گاهی هم دستان خود را به صورت ضربدر بر سینه می‌زنند، برخی مواقع ریتم سینه‌زنی را تند کرده و همه با هم "احو، احو" می‌گویند و ملایه را با مدیحه‌سرایی همراهی می‌کنند؛ به ریتم سینه‌زنی تند "رشگ" گفته می‌شود. سپس بانوان حلقه می‌زنند، وقتی ملایه به مصراع آخر نوحه می‌رسد،  مصرع آخر را تکرار و  پاهای خود را هماهنگ با هم در جهت راست و چپ می‌کوبند. 
هوسه ، شعری چهار بیتی است که بخش آخر آن  (ردادیه)  را با صدایی بلندتر می‌خوانند وبا چند بار تکرار در وسط مجلس "یزله" می‌کنند.
این مراسم از روز پنجم محرم به بعد پرشورتر اجرا می‌شود. ملایه در بالای مجلس می‌ایستد و زنان گرداگرد هم جمع می‌شوند با ریتم کوبنده ملایه، سینه می‌زنند. به شیوه محکم و رسا و کوبنده  خواندن " فزاعیه " و به ریتم آرام و محزون و سرشار از غم و اندوه ملایه " رجالیه" گفته می‌شود.

عرس القاسم 

عرس القاسم همان مراسم عروسی قاسم در شب هشتم محرم است. برای این مراسم  " کله " (حجله) در میان مجلس گذاشته و زنان با سینی‌هایی از شمع‌های روشن شده به دور حجله می‌چرخند و بانوان دیگر کِل می‌کشند و در این مراسم تمثیلی مشارکت می‌کنند. برخی از بانوان برای برآورده شدن حاجات خود لحظه‌ای در این حجله می‌نشینند.

رسمی جالب‌تر در این روز وجود دارد که برخی از شرکت‌کنندگان در این مجلس طوری که صاحبخانه متوجه نشود وسیله‌ای کوچک مثل فنجان یا نعلبکی را برداشته به این نیت که اگر تا سال آینده به آرزویشان رسیدند، تعدادی از آن شی را برای صاحبخانه هدیه آورند.

سخن آخر

مراسم‌های عزاداری در استان خوزستان بسیار متنوع و گسترده است؛ در این مطلب سعی کردیم که بخشی از آن را معرفی کنیم. شما تا به حال محرم به خوزستان سفر کرده‌اید؟

نظرات و تجربیات خود را با کارناوال در میان بگذارید. می‌توانید برای شناخت بیشتر به کتاب "خوزستان و تمدن دیرینه آن" نوشته  ایرج افشار سیستانی مراجعه کنید.