کاخ خورشید کلات | عمارت خاص نادر شاه افشار

مشهد شهری‌ است که نه تنها قطب مهم زیارتی در ایران محسوب می‌شود بلکه از نظر جاذبه‌های طبیعی و تاریخی نیز در جایگاه بالایی قرار دارد. امروز به شهر تاریخی کلات و سازه‌ای کهن می‌رویم. کلات نادری یا کاخ خورشید جاذبه‌ای متعلق به دوران افشاری‌ است که به دستور نادرشاه ساخت آن صورت گرفت. برای دانستن اینکه کاخ خورشید کجاست و معماری کاخ خورشید چگونه است تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید.

چرا کاخ خورشید کلات؟

• از آثار مهم شهر تاریخی کلات در استان خراسان رضوی است که به واسطه تاریخچه‌ کلات، آن‌ را با القابی چون سرزمین گنج‌های ایران و سرزمین دژهای نفوذناپذیر نیز می‌شناسند.
• کلات از ییلاق‌های محبوب استان خراسان رضوی است.
• یکی از بهترین جاهای دیدنی خراسان رضوی محسوب می‌شود.
• معماری آن در نوع خود بی‌نظیر و الگوی ساخت برای دیگر بناها نیز بوده است.
• مسیر رسیدن به شهر کلات بسیار زیبا و جذاب است.

کاخ خورشید کلات | بنای منحصر به فرد دوران افشاریان

امروز سری به شهر تاریخی کلات می‌زنیم، شهری که در میان کوه‌های هزار مسجد، در بستری کوهستانی محصور شده است؛ در بین دیدنی‌های این شهر، کلات خورشید را برگزیدیم. کلات خورشید که با نام‌های دیگری همچون کلات نادری و قصر خورشید نیز معروف است از جمله مهم‌ترین آثار شهر کلات در استان خراسان رضوی بوده که نادرشاه افشار در سال 1151 هجری قمری یعنی زمان رسیدن به قدرت آن را احداث نمود. به دلیل قرارگیری کاخ در منطقه‌ای امن و محصور میان کوه، این مکان خزانه وی برای جواهرات و غنایم جنگی بود که ساخت آن تا زمان حیات او ادامه داشت. برخی معتقدند، الماس دریای نور و الماس کوه نور از جواهراتی است که ابتدا در این خزانه نگهداری می‌شدند. همچنین نام این بنا را نیز برگرفته از نام یکی از همسران نادرشاه به نام خورشید می‌دانند. این کاخ قرار بود آرامگاه نادر باشد که با مرگ او ناتمام ماند. معماری کاخ خورشید و کاربری آن در گذشته نیز در نوع خود جالب توجه است به گونه‌ای که موزه خراسان در بوستان کوهسنگی مشهد، با الگوبرداری از کاخ کلات طراحی شده است.

ثبت ملی: این کاخ در ۲۰ بهمن سال ۱۳۱۸ با شماره ۳۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

تاریخچه کلات نادری

مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این بنا در ابتدا مقبره‌ای مربوط به دوران ایلخانی بوده که کاخ خورشید بر روی آن ساخته شده است. نمای ظاهری بنا ادامه معماری دوران صفوی و نمای داخلی آرامگاه ادامه معماری دوران تیموری را به نمایش می‌گذارد. علاوه بر اینها نمای داخل عمارت کاملا شبیه آرامگاه امیر تیمور در سمرقند است.

این سازه‌‌ پر رمزوراز از آجر و در سه طبقه ساخته شده و نماهای بیرونی آن را از سنگ‌های همان منطقه تراشیده‌اند. ارتفاع کاخ خورشید نادرشاه در زمان‌های گذشته چیزی حدود 25 متر بود ولی امروزه به علت تخریب، ارتفاع آن حدود 20 متر است. این عمارت در سال 1160 به عنوان آرامگاه نادر‌شاه افشار ساخته شد و در زمان حکومت جلایر در قرن سیزدهم هجری قمری تغییراتی در ساختمان آن صورت گرفت و به شکل کاخی با بخشی استوانه‌ای و جلوه‌گر هنر معماران ایرانی در آمد. در زمان نادرشاه هنرمندان زیادی از هندوستان به ایران آمدند که از ماهرترین آن‌ها برای آراستن کاخ خورشید استفاده شد. کلات نادری سبکی از معماری ایرانی و هندوستانی را در کنار هم دارد و باغ‌های اطراف عمارت به سبک باغ‌های ایرانی ساخته شده است.

معماری کاخ خورشید

هنگام ورود به عمارت، کاخی استوانه‌ای شکل در مقابل شما قرار دارد که اطراف آن را باغ‌هایی به سبک باغ ایرانی فرا گرفته است. تنها یک ردیف چنار کهنسال در باغچه غربی باغ و در کوچه غربی باغ باقی مانده بود که بعدها درختان بیشتری بر مبنای همان یک ردیف باقیمانده در اطراف کاشته شد و تعداد آن‌ها به 220 عدد رسید. درختان این باغ به وسیله موتور پمپ آبی، از آب‌انبار زیر پیاده‌روی انتهای شرقی باغ آبیاری می‌شوند. در گذشته دورتادور کاخ حوضچه‌هایی زیبا با ۱۵۶ فواره آب قرار دارد که علاوه بر زیبایی‌ کار آبیاری باغ را نیز انجام می‌داده است؛ که این موضوع نشان‌دهنده‌ سیستم آبرسانی کاخ در آن زمان بوده است.

نمای خارجی این کاخ کنگره‌دار است که ترکیبی از معماری مغولی – هندی را نمایش می‌دهد. همچنین در نمای بیرونی این قصر تصویری از میوه‌هایی مانند آناناس و موز  به چشم می‌خورد که نشاندهنده‌ هنر، معماران هندوستانی‌ است. در زمان‌های گذشته ارتفاع کاخ خورشید نادری 25 متر بود اما در حال حاضر به علت خرابی‌هایی که در طبقه سوم کاخ به وجود آمده، ارتفاع آن به 20 متر می‌رسد.

این کاخ مجموعا دارای ۱۲ اتاق است که داخل هر اتاق نیز تزئیناتی از نقاشی و گچ‌بری دیده می‌شود. تا چند دهه پیش در میان این تزیینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز وجود داشت.. داخل اتاق‌ها با نقاشی و گچ‌بری تزیین شده‌اند.

ورودی کاخ نادری مشهد از هشت‌ضلعی تشکیل شده است که به یک سالن اصلی منتهی می‌گردد. همچنین این کاخ سردابه‌‌ هشت ضلعی دارد که ایوانک‌ها و اتاق‌ها را محصور خود کرده است.

طبقات

ساختمان کاخ سه طبقه دارد.

• طبقه‌ زیرین کاخ خورشید که همان زیرزمین باشد جای مخوف و تاریکی است که خزاین و غنائم نادر در آن نگهداری می‌شد و عده‌ای نیز بر این باورند محل نگهداری زندانیان بوده است.
• طبقه همکف (یا دوم) این کاخ بر روی چهار ردیف پلکان که شکلی هرم مانند دارند بنا شده و هشت‌ضلعی است. دسترسی به سالن اصلی کاخ خورشید از طریق ورودی‌های هشت ضلعی امکان‌پذیر می‌باشند. اینجا تالار بزرگی با تزییناتی که به شیوه‌ بناهای صفوی آراسته و طلاکاری شده است را خواهید دید. به دلیل وجود کتیبه‌ سوره نبا با تاریخ مرگ نادرشاه (1160 خ.ق) در دورتادور اتاق این طبقه عمارت، برخی چنین نتیجه گرفته‌اند که نادرشاه قصر خورشید را به عنوان آرامگاه خویش بنا کرده بود. 
• طبقه‌ سوم بنا نیز دو بخش دارد: بخش اول آن مربوط بخش داخلی بناست و به سبک و سیاق بناهای سنتی ایرانی آراسته شده و بخش دوم بنا که به بخش خارجی ساختمان و به گنبد استوانه‌ای بزرگی مربوط می‌شود. این گنبد استوانه‌ای از 66 نیم ستون سنگی تشکیل شده و در بین بناهای تاریخی ایران اثری بی همتاست. این گنبد ترک‌هایی مانند نیم‌ستون، معروف به خیاری دارد.

موزه مردم‌شناسی

در زیرزمین کاخ موزه مردم‌شناسی احداث شده که برای بازدید از آن نیاز به تهیه مجدد بلیط نیست. می‌توانید با قومیت‌‌ها و زندگی عشایری خراسان در این موزه بیشتر آشنا شوید. 

امکانات

• سرویس بهداشتی
• راهنما
• فروشگاه خرید سوغات و صنایع‌دستی

هزینه و ساعات بازدید

اتباع ایرانی: 3,000 تومان

اتباع خارجی: 20,000 تومان

ساعات بازدید: شنبه تا چهارشنبه از ساعت 08:00 الی 17:00، پنج‌شنبه‌ها 08:00 الی 14:00

نادرشاه افشار

از مشهورترین پادشاهان ایران پس از اسلام نادرشاه افشار است که در درگز، بخشی از خطه خراسان به دنیا آمد. وی با قدرت و اقتدار خود توانست تجاوز افغان‌ها، روس‌ها و عثمان‌ها به خاک ایران را سرکوب کند، برخی از مورخین نادرشاه افشار را قدرتمندترین پادشاه ایران پس از اسلام می‌دانند. او علاوه بر به ‌دست آوردن استقلال کشور و مرزهای از دست رفته، کشورگشایی خود را آغاز کرد که فتح هندوستان و ترکستان را در بر داشت.

نادرشاه افشار تلاش کرد تا وسعت قلمرو ایران را به دوران باشکوه هخامنشی بازگرداند. او در کشورگشایی که به هند انجام داد، علاوه بر سیم، زر و جواهرات، هنرمندان زیادی را نیز از آن دیار به ایران آورد و بهترین آن‌ها را به خدمت خود گرفت. مهمترین یادگاری که وی از خود بر جای گذاشت همین قصر خورشید است که ساخت آن‌ را از همان ابتدای سلطنت خود آغاز کرد و  ساخت آن تا هنگام مرگ نادر ادامه داشت. نادرشاه گنجینه‌ای قیمتی از غنایم جنگی را در این بنای نفوذناپذیر که تیغه‌های کوه بر گرداگرد آن کشیده شده بود، پنهان کرد. 

کلات به چه معناست؟

کلات به معنای آبادی، زیستگاه و قلعه در بالای کوه است. این منطقه به دلیل آنکه در میان کوه‌ها واقع شده همانند دژی نفوذ ناپذیر بود که گنجینه‌های زیادی را در خود نهفته داشت. 

جالب است که بدانید قبل از اسلام تقریبا تمامی شهرها را به شکل کلات ساخته می‌شد که در آن‌‌ها مسئله نظام طبقاتی رعایت شود. از کلات که بارها صحن وقایع تاریخی بوده، نخستین بار در شاهنامه نام‌برده شده است، در داستان "فرود" پسر سیاوش، بارها به نام کلات اشاره شده و فردوسی آنجا را پناهگاه فرود ‌دانسته است؛ همچنین از این منطقه به عنوان صحنه نبرد ایرانیان و تورانیان در شاهنامه نیز یاد شده است.

سخن آخر

ناگفته‌ها و شخصیت‌های قدرتمند و تاثرگذار در تاریخ ایران بسیارند. شناخت تاریخ و آنچه در گذشته روی داده نه تنها دید تاریخی ما را وسعت می‌بخشد بلکه موجب می‌شود قدر این آب و خاک را بیشتر بدانیم. برای ما از سفر خود به کلات بگویید. از تجربه خود در گشت‌وگذار به کاخ خورشید، اگر ناگفته‌ای است که ما به آن توجه نکردیم یا به اختصار از آن رد شدیم، لطفا با ما و همراهان همیشگی کارناوالی در میان بگذارید.