تاریخچه لنج سازی در ایران | میراث ناملموس ایران در یونسکو

در این مطلب با کارناوال همراه باشید تا به شما بگوییم لنج چیست و در ادامه در مورد تاریخچه لنج سازی در ایران توضیحاتی داشته باشیم. لنج‌سازی یکی از هنرهای زیبای مردمان جنوب ایران است که به دلیل اهمیت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. برای آشنایی کلی با مراحل ساخت لنج مطلب ما را در کارناوال همراهی کنید.

چرا دانش لنج سازی مهم است؟

• از قدیمی‌ترین صنایع بومی جنوب ایران است و قدمت آن به دوره افشاریان برمی‌گردد.
• نام آن در فهرست میراث ناملموس یونسکو قرار دارد. 
• این نوع قایق از نمونه‌های فایبرگلاسی خود به مراتب مقاوم‌تر است. 
• لنج‌ها بدون نقشه قبلی و کاملا ذهنی ساخته می‌شوند و به همین دلیل این هنر بومی را بسیار خاص و متمایز می‌کند.

هنر لنج سازی

حتما با لنج آشنایی دارید و تا به حال تصاویر این شناگرها را در جنوب کشورمان دیده‌اید؛ اما شاید ندانید که دانش ساخت لنج به مناطق جنوبی کشورمان و نواحی خلیج فارس اختصاص دارد. شهرهای زادگاه لنج‌سازی را بندر ریگ، گناوه، بوشهر، جزیره شیف و برخی دیگر از بنادر جنوب ایران معرفی می‌کنند. قدمت ساخت این لنج‌های چوبی و زیبا در هرمزگان به ۳ هزار سال پیش و دوران عیلامیان باز می‌گردد. در طول تاریخ، مردمان ایران به وسیله لنج‌ها، با جهان ارتباط داشتند و جهان نیز از این طریق، با فرهنگ ایرانی آشنا می‌شد. این شناورهای چوبی که با نام جُهاز هم شناخته می‌شوند، جهت مسافربری و باربری ساخته و در سفرهای دریایی، تجاری، ماهیگیری و غواصی مروارید مورد استفاده قرار می گیرند. مسیر عبور این لنج‌ها معمولا كشورهای حاشیه خلیج فارس و بنادر كشورهای آفریقایی مانند زنگبار، مومباسا و هندوستان است. 

بیشتر کارگاه‌های ساخت لنج‌های چوبی در استان‌های بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، و خوزستان واقع شده‌اند و در این مناطق می‌توان، به تماشای ساخت لنج‌های باشکوه نشست. برای ساخت لنج، از چوب‌های جنگلی مقاوم در مقابل رطوبت برای اسكلت استفاده می‌کنند و بدنه را با تخته‌های مرغوب هندی به نام سای یا چوب برمه برای می‌سازند. جالب آنکه در هنگام به آب اندازی لنج، یک مراسم آیینی وجود دارد و آوازهای محلی خوانده می‌شود که توان و همکاری سازندگان لنج یا همان گلافان را دوچندان می‌کند. به اشعاری که در هنگام به آب انداختن لنج می خوانند سَلی می‌گویند که معمولا محتوایی مبتنی بر درود و صلوات بر پیامبر اسلام دارند. 

همان‌طور که گفتیم ساخت لنج هزینه بالا و زمان زیادی را می‌طلبد؛ بد نیست با مثالی برای شما شرایط ساخت لنج را توضیح دهیم. به عنوان نمونه در سال 1396، برای ساخت یک لنج چوبی 600 تنی، یک سال و نیم زمان صرف شد و هزینه آن را حدود 2 میلیارد و 500 میلیون تومان برآورد کردند. برای ساخت بخش اصلی این لنج، از چوب ساج استفاده کردند و بدنه آن را با چوب‌های کِرَت محلی و کُنار ساختند. 

ثبت در میراث جهانی یونسکو

دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی خلیج فارس در سال 2011 میلادی به عنوان هشتمین میراث ناملموس ایران در اجلاس اندونزی سازمان یونسکو به ثبت رسید. 

نحوه ساخت لنج

لنج­ سازی در طول تاریخ مانند اکثر حرفه‌­ها و هنرهای کهن، نسل به نسل و از پدر به پسر منتقل ­‌شده است. لنج‌ها به طور سنتی با استفاده از دست و چوب ساخته می‌شوند. لنج­‌ها را ذهنی و بدون نقشه می‌­سازند و نقشه اولیه را لنج‌­سازان از پدرانشان، و پدرانشان از پیشینیان خود آموخته­‌اند. به‌طور‌کلی می‌توان گفت هر آنچه در این هنر و صنعت هست به شکل تجربی انتقال یافته است. جنس لنج‌های قدیمی از چوب‌­های جنگلی مقاوم به رطوبت، تنه درختان محلی مانند کرت، کهور، کنار، تنه درختان غیر محلی مانند توت و چنار و همچنین یک نوع چوب مرغوب هندی به نام "سای" که برای بدنه کشتی استفاده می­‌شود، بوده است.

استادکاران پس از ساخت لنج­‌ها درزهای آن را قیراندود می­‌کنند و با این کار منافذ لنج­‌ها بسته و راه نفوذ آب به درون آن گرفته می­‌شود. دریانوردان ایرانی این لنج‌ها را با توجه به موقعیت خورشید، ماه‌ ستاره و با استفاده از فرمولی خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیش بینی‌های آب و هواشناسی می‌سازند.

کم فروغ شدن لنج سازی در ایران 

متاسفانه در سال‌های اخیر، دانش لنج‌سازی از فروغ افتاده است و بسیاری از افراد، لنج‌های فایبرگلاسی را جایگزین لنج‌های چوبی و سنتی گذشته کرده‌اند؛ لنج‌سازی از میراث کهن کشورمان به حساب می‌آید و برای قرن‌ها، از پدران به پسران انتقال پیدا کرده است، اما چه چیزی موجب نابودی این هنر قدیمی کشورمان شده است؟!

یکی از دلایل این مساله، هزینه بالا و مدت زمان طولانی است که برای ساخت لنج‌های چوبی صرف می‌شود. بد نیست بدانید در سال 1380، در استان هرمزگان ۳۲ کارگاه لنج‌سازی فعالیت داشتند اما در حال حاضر، از این تعداد تنها ۳ کارگاه فعال وجود دارد؛ این مساله به خوبی شرایط بحرانی لنج‌سازی در کشور را به تصویر می‌کشد. در حال حاضر همچنان لنج‌های چوبی در روستای گوران ساخته می‌شود و بسیاری از آن‌ها را آخرین بازماندگان از لنج‌های چوبی می‌دانند. 

لنج‌های چوبی دارای روح هستند و تاریخچه چند هزارساله را با خود به دوش می‌کشند و این موضوع موجب ناراحتی است که اینگونه لنج‌ها را با نمونه‌های فایبرگلاسی جایگزین کرده‌اند. باید ذکر کنیم با وجود آنکه لنج‌های فایبرگلاسی زودتر ساخته می‌شوند، اما به مراتب زودتر از دور خارج شده و دیگر کارایی ندارند. عمر لنج‌های چوبی را بیش از صد سال برآورد می‌کنند و امروزه برخی از آن‌ها هنوز امواج دریاها را می‌شکافند؛ اما عمر شناور‌های فایبرگلاسی به ۲۰ سال هم نمی‌رسد. همچنین لنج‌های چوبی قابل تعمیر هستند اما نمونه‌های فایبرگلاسی‌شان معمولا امکان تعمیر ندارند. بسیاری از لنج دارها نیز می‌گویند که میوه‌ها و محصولات کشاورزی در شناور‌های فایبرگلاسی زودتر فاسد می‌شوند اما در لنج‌های چوبی برای مدت بیشتری سالم می‌مانند و همه این‌ها، از مزایای لنج‌های سنتی و چوبی نسبت به نمونه‌های امروزی‌تر آن‌ها هستند. 

از طرفی شاید برایتان جالب باشد که در سال‌های اخیر سازمان بنادر و دریانوردی و سازمان محیط‌زیست تولید و ساخته هر گونه شناورهای چوبی را ممنوع و شناورهایی با جنس فایبرگلاس را جایگزین شناورهای چوبی کرده بود. همین موضوع نیز سبب شد تا لنج‌سازی که از قدیمی‌ترین هنرهای دستی ایران است از رونق بیفتد. این روزها گلافان یا لنج‌سازانی که از کسب‌و‌کار افتاده‌اند بیشتر وقت آن‌ها صرف تعمیر، اسکراپ و فتیله‌کوبی شناورهای چوبی می‌شود و خود را از ساخت لنج‌های چوبی جدید بازنشسته کرده‌اند. 

متاسفانه این روزها، کشور‌هایی نظیر پاکستان و هند سازنده بزرگ‌ترین لنج‌های چوبی در دنیا هستند و مانند لنج‌سازان ایرانی با مشکلات اقتصادی دست‌و‌پنجه نرم نمی‌کنند. به این ترتیب در سال‌های آینده، نام این کشورها در ساخت لنج‌های چوبی مطرح می‌شود و ایران از عرصه رقابت خارج خواهد شد.

مکان های مهم لنج سازی در ایران 

همان‌طور که در بخش آشنایی گفتیم، بیشتر کارگاه‌های ساخت لنج در استان‌های بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خوزستان قرار دارد؛ بندر گوران، بندر لافت، بندر کنگ، بندر پُهل و جاسک در استان هرمزگان و گناوه و چابهار از مهم‌ترین مکان‌های ساخت لنج در کشورمان شمرده می‌شوند. در میان این‌ها بندرکنگ که به بندر دریانوردان مشهور است در طول تاریخ از مهم‌ترین مراکز لنج‌سازی در هرمزگان بوده است و قدمت ساخت لنج در اینجا را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند. جالب آنکه اهالی بندر كنگ برای لنج‌های دست سازشان نام انتخاب می‌کردند. مردمان روستای بندری گوران در جزیره قشم نیز همچنان با همان روش سنتی به طراحی، ساخت و هدایت لنج‌های چوبی به دریا می‌پردازند. در این دو منطقه حتی موزه‌های مرتبط با لنج و لنج‌سازی هم وجود دارد.

در استان بوشهر نیز موسیقی نقش بزرگی در ساخت لنج‌های چوبی داشته به طوری که ساخت و تولید شناورهای چوبی با ضرب‌ آهنگ و ریتم خاص و منحصربه ‌فرد خود همراه بوده است.

زبان لنج سازی

شاید برایتان جالب باشد که لنج‌سازی واژگان مخصوص به خود را دارد و حتی لِنج را به صورت لَنج تلفظ می‌کنند. در ادامه تعدادی از این واژگان را معرفی می‌کنیم تا بیشتر حس و حالی که در پس لنج‌سازی وجود دارد را لمس کنید. 

خَن: لنج

بَغَلَه: لنج بزرگ

جاهاز یا جهاز: نام عمومی لنج چوبی

سَفاری: لنج مسافربری

بخش‌های مختلف لنج

بُرد: پهلو و کناره‌های لنج

کِوِن: کابین لنج

تَفَر: قسمت عقب لنج را می‌گویند. لنج به سه قسمت تقسیم می‌شود و یک‌سوم آن «تفر» نام دارد.

نیم: قسمت انتهایی لنج که «کِون» در آن قرار دارد؛ دوطبقه می‌کنند به طبقه پایین آن «نیم» می‌گویند که محل استراحت کارکنان و مسافران و همچنین درامان‌ ماندن آن‌ها از آفتاب، باران و رطوبت است.

دَبوسَه: اتاقی در کنار «کِوِن» که مواد غذایی در آن‌ نگهداری می‌شود.

دِرَک: طنابی در لنج که به عنوان پله برای بالا و پایین رفتن از آن استفاده می‌شود.

دولاب: فرمان لنج که از چوب است و برای سهولت در گرفتن آن، پره‌هایی در قسمت بیرونی نیز با خود دارد.

دوم: عقب لنج

رِوِن: قسمتی از لنج میان ‌"پایه" تا "برد"

جولی: سرویس بهداشتی لنج

خَن: انبار لنج؛ بخش زیرین سطح لنج که در «سینه» «میان» و «عقب» لنج قرار دارد. موتور لنج نیز دارای «خن» دیگری است که به آن «خن موتور» می‌گویند.

اصطلاحات مرتبط با لنج رانی

پاره: واحد شمارش لنج و قایق؛ مثال: دوپاره لنج

پرو و غار: مد و جزر دریا

تابُک: پهلو‌گرفتن لنج در کناره اسکله یا لنج دیگر

تیو: ساحل دریا

خور: خور محل توقف لنج‌ها و قایق‌هاست. گاهی در اثر جزر، آب خور به اندازه‌ای کم می‌شود که امکان رفت و آمد در آن وجود ندارد. در ورودی خور پایه‌های بلند چوبی و یا چراغ چشمک‌زن نصب می‌کنند تا امکان ورود به خور آسان شود.

کارکنان در لنج سازی و لنج رانی 

جَلاف یا گلاف: لنج‌ساز

نَکیب: سرکارگر اسکله

سَرتِندِل: سرکارگرِ لنج 

سرهنگ: سرپرست کارگران در لنج

جاشو: ملوان، کارگر لنج

سخن آخر

در این مطلب به معرفی دانش ساخت لنج پرداختیم و برای شما از تاریخچه ساخت لنج، مصالح به کار رفته در آن و غیره گفتیم. شما تاکنون به کارگاه‌های ساخت لنج رفته‌اید؟ یا حتی لنج‌سواری را تجربه کرده‌اید؟ اگر اطلاعات بیشتری از این هنر متفاوت و خاص دارید آن را با ما و مخاطبان کارناوال به اشتراک بگذارید.