پرده خوانی | نمایشی به جا مانده از دوره صفوی

آیین ها و مراسم هایی که برگزار می شوند برگرفته از رخدادها و وقایع تاریخ ساز هر ملتی است که با نمایش، آن را زنده نگاه می دارند.

داستان‌گویی و نقالی که نوعی از ادبیات شفاهی ایران می باشند، در فرهنگ عمومی ایران، از پیشینه ای ارزشمند برخوردار اند که سال ها پیش در میان مردم جایگاهی ویژه داشته اما امروزه آثاری از آنها دیده نمی شود. برای زنده نگه داشتن ادبیات شفاهی و نمایشی باید آن را معرفی کرد.

پرده خوانی یا پرده گردانی یک نوع نمایش مذهبی ایرانی است که روزگاری در کوچه و پس کوچه ها در مدح امام حسین (ع)  و یارانش توسط پرده خوان با کلامی آهنگین اجرا می شد.

این نمایش جذاب را امروز تنها در جشنواره های مناسبتی می توان دید و کمتر در محله ای پیش می آید که پرده خوانی بساط خود را پهن کند و شروع به پرده خوانی کند.

کارناوال امروز به معرفی پرده خوانی یا پرده گردانی می پردازد تا این نمایش مذهبی ارزشمند را ارج نهد و همراهان خود را با آن آشنا سازد.

با کارناوال همراه شوید.

نگاهی به آئین پرده خوانی

پرده خوانی نوعی نمایش مذهبی است که در زمان صفویه با تاکید بر مذهب شیعه (روضه خوانی، حمله‌خوانی، پرده‌داری، صورت‌خوانی و سخنوری) رواج یافت. 

پرده خوانی نوعی قوالی (نقالی با موسیقی و آواز ) با پیشینه ای کهن است که برگرفته از نقالی و نقاشی های مردمی می باشد. پرده خوانی با ورود اسلام و منع موسیقی تبدیل به نقالی ملی- مذهبی شد.

در منابع آمده است که در جنگی که میان شاه اسماعیل صفوی با ازبک ها در گرفت برای برانگیختن سپاهیان ایران، پرده خوانی راه می انداختند تا سپاه با دیدن این نمایش باشور به حرکت درآیند.

عده ای نیز بر این باورند که پرده خوانی نمایشی میان مراسم های عزاداری ماه محرمِ عصر صفویه و نمایش تعزیه در عصر قاجارست و موجب تکامل تعزیه شده؛ اما برخی پرده خوانی را دست آور تعزیه می دانند.

با این وجود، براساس پرده های موجود، پیدایش آن را می توان به شاه اسماعیل صفوی نسبت داد.

این نمایش با دو رکن "پرده" و "پرده خوان " و حضور تماشاگران اجرا می شود. بر روی پارچه ای، نقاشی هایی ازمصیبت های خاندان رسول خدا (ص) و به خصوص واقعه عاشورا نقش می شد و شخصی که پرده خوان می نامیدندش به نقل داستان با صدایی رسا و آهنگین می پرداخت. در هر پرده به سبب قداست عدد 72 و تعداد یاران امام حسین (ع) در کربلا، 72 مجلس ( صحنه های نقاشی شده ) فرعی و اصلی را در یک پرده وجود دارد.

پرده خوانی به نام های شمایل‌گردانی و پرده‌ داری نیز شناخته می شود.

آشنایی با پرده خوان

شخصی که پای پرده می ایستاد و با اشاره کردن به نقوش، داستانی را برای مردم روایت می کرد، پرده خوان نام داشت. وی با چوبی در دست به نقوش اشاره می کرد. به چوب دستی پرده خوان مِطْرق می گفتند. به شخص پرده خوان درویش نیز می گفتند. "درویش بلبل قزوینی " از پرده خوان های مشهور بود.

پرده خوانی، نمایشی متکی بر کلام بود که به دو شیوه زینتی و طوماری توسط پرده خوان اجرا می شد:

در شیوه ی طوماری، پرده خوان، پرده را به تدریج و آرام آرام باز می کند و در این حین قسمتی از پرده که گشوده شده را برای تماشاگران روایت می کند. این تصاویر کوچکتر نقش شده و به صورت طوماری می باشد.

اما در روش زینتی، پرده تنها برای جلب توجه تماشاگران نصب می شود.

پرده خوان امروزی

در این روزها، پرده خوانی جوان با عشق و ارادت به این نمایش تمام تلاشش را می کند تا پرده خوانی را زنده نگه دارد و به نسل آینده بسپارد. "مرشد محسن میرزا علی" جوانترین و آخرین نسل پرده خوان هاست که در شب شهادت امام علی (ع) در سال 95 در کافه کتاب، فروشگاه مرکزی شهر کتاب به برگزاری  نمایش شیعی - ایرانی پرداخت و بار دیگر ایرانیان را به تماشای پرده خوانی وا داشت.

جنس و ابعاد پرده ها

در پرده خوانی ها، پارچه ای با صورت های منقوش در دو گروه اشقیا و اولیا استفاده می شود. این پارچه از جنس "متقال" یا "کرباس" و به ابعاد 150 در 300 سانتی متر می باشد.

در این پرده، نقش های اشقیا با حالتی زشت و گاه هیولا مانند به طوری که پلیدیِ آن ها را بیننده حس می کرد و نقش انبیا و امامان در حاله ای از نور و یاری دهندگانشان با چهره ای زیبا و آرام به تصویر در می آمد.

موضوع نقاشی های پرده خوانی

تصاویری که در این پرده ها نقش می شد اغلب راوی سختی ها و مصیبت هایی است که بر خاندان پیامبر (ص) وارد شده که عمده ی این تصاویر مربوط به واقعه کربلا  ست. بعدها داستان های اخلاقی چون داستان جوانمرد قصاب نیز به این تصاویر اضافه شد. این نقوش به صورت عامیانه و بر اساس تخیلات نقاش به تصویر در می آمدند.

پیشینه نقاشی های پرده خوانی

نقاشی های این نمایش، نقاشی های مردمی و از نوع "نقاشی های قهوه خانه ای" به حساب می آیند که در دوره ی قاجار به اوج خود رسید.

برخی پیشینه ی آن را همزمان با سنت کهن قصه خوانی و مرثیه سرایی و تعزیه خوانی دانسته و می گویند این نقاشی ها پیش از پیدایش قهوه خانه وجود داشته اند و قدمت آن به نگارگری ها و تصویرگری " سوگ سیاوش " می رسد.  عده ای دیگر این احتمال را می دهند که بازآفرینی صحنه های کربلا تحت تاثیر نقاشی های رافائل و میکل آنژ در قرون هفدهم و هجدهم میلادی صورت گرفته است.

امروزه برخی بر اساس موضوع اصلی ( واقعه کربلا ) و قواعد نمایشی، پرده خوانی را نوعی "نقاشی دراماتیک"  می دانند.

تفاوت نقاشی های پرده با نقاشی های قهوه خانه ای

همانطور که گفته شد نقاشی های پرده خوانی به نوعی نقاشی قهوه خانه ای است اما تفاوت های بارزی با هم دارند.

در نقاشی های قهوه خانه ای شخصیت ها به یک اندازه به تصویر در می آیند مگر آنکه در پرسپکتیو قرار بگیرند؛ به طوری که شخصیت جلوی صحنه بزرگتر و شخصت عقب دورتر کشیده می شود. اما در پرده اینطور نیست و اندازه تصویر شخص بستگی به درجه اهمیت وی در شکل گیری داستان دارد. باید توجه داشت که این موضوع ربطی به خیر یا شر بود شخصیت ندارد.

از آنجا که محل به نمایش در آمدن نقاشی های قهوه خانه ای در محیط بسته و کوچک قهوه خانه بود، باید واضح تر و درخشان تر از نقاشی های پرده که در محیط باز و روشن نمایش داده می شد، به تصویر در می آمد.

تفاوت دیگر در تراکم نقش های پرده می باشد. نقاشی های قهوه خانه ای با ایجاد فضا و فاصله بین شخصیت ها، بیننده را در فهم تصویر کمک می کرد؛ اما تصاویر پرده بسیار درهم تنیده و تو در تو و آشفته نقش می شد. البته باید این نکته را در نظر داشت که این آشفتگی نیست و نشان از نظم درونی درویش دارد که با توجه به دسته بندی نقوش، آن را روایت می کند.

شاید برخی از پرده ها از ترکیب زیبایی برخوردار نباشند و این تنها به دلیل نا آگاهی و عدم تبحر نقاش آن است.

نقاشی پرده خوانی

نقاشی قهوه خانه ای

اثر قولر آقاسی

تکنیک های اجرایی پرده خوانی

پرده خوان در حین اجرای نمایش باید با حرکات خود اشقیا و اولیا را به خوبی نمایش دهد. وی ارادت خود را به اولیای الهی با کشیدن دست بر روی نقش آنان و متبرک کردن صورت خود نشان می دهد و مردم نیز با دیدن این صحنه صلوات می فرستند. از طرفی دیگر نقش مقابل اشقیا هستند که پرده خوان با انتهای عصایش (مِطْرق ) آن ها را معرفی می کند.

برای جذاب تر شدن نمایش، پرده خوان اشعاری مرتبط با موضوع پرده را، با صدای خوش خود می خواند.

آماده سازی مکان اجرا

در گذشته در ایام محرم رسم بر این بود که پرده خوان به یک محله ای وارد شده و مناسب ترین فضا را با توجه به رفاه مردم و سایه بودن آن و... انتخاب می کرد و پرده اش را بر دیوار خانه ی منتخب، با اجازه ی صاحبخانه نصب می کرد. صاحب خانه نیز برای ادای احترام محل نصب پرده را آب و جارو کرده و فرشی را زیر آن می انداخت. همسایه ها دور پرده خوان جمع شده و برخی نذوراتشان را به وی می دادند تا در صورت طولانی شدن مراسم بین تماشاگران پخش کند.

در انتهای مجلس اگر صاحبخانه، شخص متمولی بود فرش زیر پرده را به مرشد (درویش) هدیه می داد.

درآمد مرشد ( درویش ) 

در ابتدا، نقال ها و مناقب خوان ها از طرف دولت صفوی تامین می شدند و شخصی به نام "میرزا باشی" امور معیشت آن ها را برعهده داشت. این امر باعث می شد تا نقال ها بدون نگرانی، به اشاعه ی فرهنگ شیعی بپردازند. دولت های بعدی محدودیت هایی را برای این نوع مراسم در نظر گرفتند و درویش ها برای امرار و معاش با قهوه خانه ها قرار داد می بستند.

از سویی دیگر آن ها در جشن عروسی افراد سرشناس و متمول داستان های "بیژن و منیژه" و یا "زال و رودابه "را پرده خوانی می کردند.

متون پرده خوانی

پرده خوان برای مراسم خود متونی را از مقتل های "روضه الشهدا "،  " ابی مخنف"، " لهوف " سید ابن طاوس و... انتخاب می کردند.

درویش متون را از حفظ برای تماشاگران می خواند. برخی از گفته های آنان در هیچ کتابی نبود و سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر  انتقال داده میشد.

در پایان ویدئویی از نمایش پرده خوانی را تماشا کنید

سخن آخر

پرده خوانی مثل گذشته در کوچه و پس کوچه های شهر اجرا نمی شود. امروزه تنها در برخی از جشنواره ها یا همایش های مربوط به آیین نمایشی، به آن اشاره شده و از بزرگان این هنر تجلیل و قدردانی می شود.

تا به امروز از وجود نمایش سنتی "پرده خوانی" مطلع بودید؟

آیا از نسل گذشته درباره ی این مراسم خاطراتی را شنیده اید؟

دانسته های خود را با کارناوال در میان بگذارید.