پارچه ترمه | تاریخچه و تار و پود این هنر ایرانی

دیدنی های سرزمین عزیزمان، ایران، تنها به سازه های تاریخی و جلوه های طبیعی ختم نمی شود و در جای جای آن می توان زیبایی های بسیاری را کشف کرد. با ورود به دنیای فرهنگ مردمان این مرز و بوم می توان شگفتی های تازه ای را به چشم دید و از تماشای آنها غرق در لذت شد. این دنیا هزاران رنگ را در خود جای داده و هر گوشه اش چهره ای متفاوت به خود گرفته است. برای لمس این دنیای جذاب می توان به سراغ غذاهایی رفت که نشان از فرهنگ و آداب و رسوم هر دیار دارند و تجربه یک طعم تازه را برای مان ممکن می کنند و یا لباس های محلی را از نظر گذراند که رنگ و نقش چشم نوازی را پیش روی مان قرار می دهند. گاهی نیز می توان برای گشت و گذار در این دنیا به سراغ سوغات و صنایع دستی رفت و از بازی رنگ ها در آن لذت برد. 

امروز می خواهیم شما را با خود به دنیای طرح ها و نقش ها ببریم و دمی را با محصول عشق و هنر مردمان این سرزمین بگذرانیم. قصد داریم که برای تان از ترمه سخن بگوییم؛ پارچه ای ارزشمند و خیره کننده که دل بسیاری از عاشقان فرهنگ و هنر دوستان را برده است و در بسیاری از مکان ها خودنمایی می کند. شاید بارها و بارها این دست بافت سنتی را دیده اید؛ اما آیا می دانید که چه دست هایی در کار است تا این جلوه هنرمندانه پایش به سبد خرید شما باز شود و جلوه ای تازه به خانه و زندگی تان بدهد؟ امروز را با کارناوال همراه باشید تا به کند و کاو در مورد این پارچه بپردازیم و بیش از پیش در مورد آن بدانیم...

ترمه | دست بافته ای ارزشمند

ترمه، یکی از انواع پارچه های نفیس ایرانی است که همه آن را با نقش بته جقه می شناسند. الیاف بسیار لطیف، تار و پود این دست بافته با ارزش را تشکیل می دهند و رنگ های مختلفی از آن در دنیای صنایع دستی یافت می شود. ترمه را در شهرهای مختلفی تولید می کنند؛ اما نامش بیشتر با یزد پیوند خورده و مرغوب ترین نوع آن در این شهر بافته می شود. 

با نگاهی به پشت پارچه ترمه می بینید که پود در این قسمت به صورت آزاد است و تراكم زیادی دارد؛ اما روی پارچه کاملا صاف و یکدست به نظر می رسد. ترمه را از مواد اولیه مختلفی همچون کرک و پشم یا ابریشم می بافند و در آن از طرح ها و نقش های متنوعی استفاده می کنند. در فرهنگ لغت دهخدا این پارچه به این صورت توصیف شده است:

پارچه نفیسی که از کرک بافند و یا پارچه ابریشمی که قسمتی از شال است و رنگ های متعدد و گل و بوته دارد.

برخی ترمه را واژه‌ای هندی می دانند؛ به معنی درخت سروی كه در حالت خضوع و خشوع در مقابل عظمت الهی سر فرود آورده است. این محصول در گذشته برای تن پوش ثروتمندان و لباس‌های فاخر، اشرافی، پرده، جانماز و خلعتی استفاده می‌شد و امروزه نیز از آن به عنوان پارچه مبلمان، پشتی و رومیزی و … استفاده می‌شود. در گذشته ترمه را با دست می‌بافتند و به آن «انگشت‌باف» می گفتند؛ اما در حال حاضر تولید آن نیمه دستی است و همه این پارچه را با نام ترمه می شناسند.

در یزد این پارچه اهمیت ویژه ای دارد. مردم این دیار پارچه ترمه را به عنوان پشتوانه‌ مالی، نسل اندر نسل در جهیزیه دختران جای داده اند. در ایام محرم پارچه های ترمه دست باف، زینت بخش علم‌های دسته‌های عزاداری می شوند و تا آخر ایام عزا بر روی آنها باقی می مانند.

تاریخچه ترمه و ترمه بافی

 همه به خوبی می دانیم که راه ابریشم از حاشیه كویر مركزی عبور می کرده و شهر یزد نیز در این مسیر قرار داشته است. پارچه و منسوجات مهم ترین کالاهایی بودند که در منطقه خرید و فروش می شدند و بازار بسیار خوبی نیز داشتند.

ترمه هم از آن دسته پارچه های قدیمی است که نمی توان قدمت مشخصی را برای آن در نظر گرفت. از تاریخچه ترمه تا قبل از سال 900 هجری قمری سندی در دست نیست و تنها نشانه‌های این هنر و صنعت از دوره صفویه به بعد بر جای مانده است. در مورد خاستگاه ترمه اختلاف نظر بسیاری وجود دارد. برخی بر این باورند که ترمه در کشمیر متولد شده و از آنجا به ایران راه یافته است؛ اما عده دیگری ایران را زادگاه ترمه می دانند. 

 متن یک سنگ نوشته تاریخی در دهلیز مسجد جامع یزد، حکایت از آن دارد که مردم شهر یزد از سده ها پیش به بافت پارچه های ترمه اشتغال داشته اند. این شهر در روزگاران گذشته یكی از مراكز بزرگ زرتشتیان ایران بود. با ورود اسلام برخی زرتشتیان که اغلب ترمه باف بودند با مهاجرت به هند، پارچه‌بافی آن دیار را نیز تحت تاثیر خود قرار دادند و موجب پیدایش تحولاتی در آن شدند. بررسی ها نشان می دهد که بته جقه پیش از رونق ترمه بافی در کشمیر وجود نداشت و این مهاجران ایرانی بودند که این طرح کهن را با خود به آنجا بردند.

برخی می گویند که شال های پشمی ایران و هند معروف به شال کشمیر، ترمه هایی زیبا و بافته شده از پشم های نرم کشمیری با الیاف بلند بودند. پژوهشگران بر این باورند که توسعه شال بافی در زمان حکمران کشمیر، در سده ١۵ میلادی رخ داد و نام ترمه را هندی ها و کشمیری ها بر روی این پارچه نهادند. ترمه یا تیرمه واژه‌ای هندی است که معنی درخت سرو خمیده را می دهد. برخی نیز این واژه را دارای ریشه فارسی می دانند و عده ای دیگر ترمه و تِرما را معادل شال کشمیری تلقی می کنند.

گفته می شود که این هنر در ابتدای ورود به ایران در انحصار زرتشتیان یزد بود. آنها ترمه بافی را برای دوخت شلوار گبری -نوعی تن‌پوش مخصوص مجالس جشن و سرور- به کار می بردند و «مُحَرَّمات»-نوعی شال راه راه- نیز از آن درست می کردند و به کمر می بستند. کم کم سایر مردم یزد و عده ای از کرمانی ها نیز با این هنر آشنا شدند. 

در منابع دیگر آمده که بافت ترمه (ترمه بافی) در کرمان آغاز شد و سپس در یزد به حد اعلای خود رسید. برخی می گویند ترمه یزد، همان پارچه بافت کرمان به نام رضا ترکی / ترک بوده که در طول زمان تکامل یافته است.

عده ای دیگر، شال‌بافانِ مهاجر از ایران و آسیای میانه را پایه گذاران صنعت شال بافی در این منطقه می دانند و می گویند که بسیاری از طرح هایی که بر شال های هندی دیده می شوند ایرانی هستند که متداول ترین آنها بته جقه است. از کتاب های راجع به تاریخ کشمیر هند چنین بر می آید که منسوجات پشمی کشمیر ریشه بیگانه یا همان ایرانی دارند. با وجود تمام اطلاعات ضد و نقیض شکی نیست که طرح شال های ترمه کشمیر از ایران به این دیار رفته است.

عده ای این تصور را دارند که ترمه همان پارچه زربافت است که در طول زمان تغییر نام داده و به شکل امروزی درآمده است. شاید ترمه از لحاظ ساختار کلی بافت و نقش اندازی شباهت بسیاری به پارچه های زری داشته باشد؛ اما دو تفاوت مهم در آنها دیده می شود: مهم ترین تفاوت مواد اولیه آنهاست؛ پارچه های ترمه با الیاف کرک و پشم و گاه ابریشم بودند ولی پارچه های زری از ابریشم و گلابتون بافته می شدند. تفاوت دوم شکل دستگاه بافندگی و تا حدودی روش بافت این دو پارچه است که شباهت زیادی به یکدیگر ندارند.

از سوی دیگر سابقه پارچه های زری در ایران به قبل از اسلام باز می گردد و این پارچه ها به ویژه در دوران ساسانی به اوج زیبایی خود رسیده اند. در نتیجه بررسی ها می توان گفت که پارچه های ترمه احتمالا از این گروه پارچه ها به وجود آمده اند و ویژگی هایی را از آنها در خود دارند. بر این اساس، سرچشمه پارچه های ترمه در ایران و در مراکز مهم بافندگی این کشور در دوران تیموری و بعد از آن بوده است. در واقع کمبود و گرانی مواد اولیه پارچه های زری بوده که سبب شده استفاده از الیاف ارزان تر برای بافت پارچه های فاخر مورد توجه قرار گیرد و نوع دیگری از منسوجات سنتی با نقوش منحصر به فرد رایج شود. در آن زمان مهم ترین ویژگی ترمه، طبیعی بودن آن بود که هم در مواد اولیه و هم در نقوش آن مشاهده می شد.

در گذشته پارچه ای به نام شال در یزد بافته می شد که از نظر رنگ و نقوش، شباهت بسیاری به پارچه های ابریشمی کشمیری مربوط به سده های دوازدهم و سیزدهم هجری داشت. در واقع شال های پشمی ایران، ترمه هایی از پشم لطیف یا کرک با الیاف بلند و طرح های تزیینی گوناگون بودند. ترمه را به صورت تِرمَه و تیرمه نیز می گویند و تِرمِه و تِرما را معادل شال کشمیری می دانند. شال ها یا همان پارچه های ترمه در کنار زربافت ها به عنوان پارچه های نفیس و گران بها در دوره صفوی محسوب می شوند و در بررسی منسوجات به جا مانده از آن دوره نمونه پارچه های زربافت و ترمه با نقوش مشابه به وفور به چشم می خورد. 

از دوره شاه عباس صفوی به عنوان روزگار به اوج رسیدن و شکوفایی صنعت ترمه‌بافی یاد می کنند چرا که وی طراحان برجسته‌ای را از چین و ارمنستان به ایران خواند تا ایرانیان بتوانند از هنر آنها استفاده کنند. هنرمندان کشورمان نیز اصول تازه را به کار گرفتند و با ایجاد تغییراتی در پارچه بافی به ویژه ترمه، طرح و نقش هایی چشم گیر ایجاد کردند. در همین دوره نقش بته جقه و دیگر نقش های ایرانی به هند راه یافت و در شال های کشمیر از آن استفاده کردند. پس از ورود شال کشمیر با نقش بته جقه به ایران، نام بته کشمیری و بته ترمه را بر روی این نوع بافت گذاشتند. در ابتدای سلطنت فتحعلی شاه، شال های کشمیر کمیاب شدند و به همین دلیل وی دستور داد تا در کرمان کارگاه های شال بافی دایر کنند. ترمه بافی به همت امیرکبیر توسعه پیدا کرد و در این دوره جلدی برای کتاب های دعا به کار می رفت که روکش مقوای آن از ترمه بود و به آن «جلد ترمه ای» می گفتند. بر اساس منابع تاریخی از نخستین سال های قرن سیزدهم، مالیات های سنگینی به کشاورزان ایران تحمیل شد و این امر رکود تولید مواد اولیه ترمه، چون پنبه و پشم و ابریشم را در پی داشت که ادامه کار ترمه بافان را با مشکل های جدی مواجه کرد. در همین دوران برای شال بافان کشمیر عوارضی به نام «عوارض داغ» تعیین شد که ملزم به پرداخت آن بودند. در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه تاثیر سلیقه اروپایی بر سلیقه ایرانیان و الهام از طرح ها و رنگ های متنوع شال های کشمیر، موجب رونق بیش از پیش این پارچه نفیس شد. ترمه ابتدا از پشم بافته می شد و پس از مدتی انواعِ نخی، زری و ابریشمی آن نیز به بازار آمد. ترمه های ابریشمی به سبب مقاومت بیشتر در برابر بید و رطوبت، طرفداران بیشتری پیدا کرد.

برخی پژوهشگران معتقدند که در گذشته به پارچه های ترمه، زری می گفتند؛ یعنی هر دو در آن زمان یک منسوج محسوب شده اند؛ اما این موضوع، مخالفان بسیاری دارد. 

بسیاری بر این باورند که این پارچه برای نخستین بار توسط استاد " خواجه غیاث‌الدین علی نقشبند یزدی" در حدود 400 سال پیش ابداع شده است. وی نقاش، طراح پارچه و بافنده مشهور و صاحب سبک عصر شاه عباس صفوی بود و اداره کارگاه سلطنتی در اصفهان را بر عهده داشت. به واسطه هنر بافندگی او و فرزندان و نوادگانش، یزد در زمان آنها به مرکز پارچه بافی ایران تبدیل و محصولات نساجی آن به هند نیز صادر شد.

در روزگاران گذشته یزد، مواد اولیه مورد نیاز پارچه بافان، در شهر و توسط صنعتگران تهیه می شد. در آن دوران، در قسمت شرقی مسجد جامع یزد بازاری به نام بازار نخ ریسان وجود داشت که در آن مواد اولیه و نخ‌های ابریشمی مورد نیاز ترمه بافان به فروش می رسید. امروزه این بازار وجود ندارد چرا که بعدها توسط بانیان مسجد جامع خریداری و به ملحقات این مسجد اضافه شد.

در گذشته در هر کوی و برزنی صدای دستگاه های نساجی به گوش می رسید و بیشتر آنها در قالب کارگاه های کوچک در مناطقی نظیر گردفرامرز، ابرندآباد، مریم آباد، محمودآباد، و اکرم آباد وجود داشتند.

قبل از فرش بافی، مردم کرمان به ترمه بافی مشغول بودند و طرح های قدیم فرش کرمان نیز از طرح های شال (ترمه) این منطقه الهام گرفته شده اند. گسترش صنعت شال‌بافی و استقبال بسيار از اين کالا باعث شد که بیش از دو سوم مردم این دیار به بافتن این پارچه روی بیاورند و روزی کسب کنند.

 ترمه در گذشته توسط انگشتان دست بافته می شد و به آن "انگشت باف" می‌گفتند در این زمان ترمه باف برای بافتن یک تکه کوچک از این پارچه زمان زیادی را می گذاشت؛ اما کم کم با آمدن دستگاه های مخصوص این کار راحت تر شد. ترمه‌بافی اکنون در حال منسوخ شدن است و تنها در یزد، کاشان، کرمان و تهران آن هم به صورت محدود کارگاه هایی برای بافت این پارچه دیده می شود.

عکس های قدیمی از کارگاه های ترمه بافی

نقشه ریزی ترمه

بافت ترمه مانند هر هنری به طراحی و ارایه نقشه نیاز دارد؛ در گذشته های دور، هنرمندان با اتکا به قوه بینایی و تخیل خود ترمه بافی را انجام می دادند. کمی بعد اشخاصی به عنوان "نقش بند" نقش مورد نظر را بر روی کاغذهای چهار خانه منتقل می کردند. آنها بعد از طراحی، خانه های کاغذی و شطرنجی را با توجه به رنگِ نخِ روی دستگاه بافندگی، رنگ آمیزی می کردند.

40 گوشواره یعنی چهار خانه افقی شطرنجی که با نام " دستور " شناخته می شد. هر طرح یک تا پنج دستور داشت که به آن نقش می‌گفتند. نقش بند چگونگی بافت را به بافنده می گفت. برای مثال می گفت طرح شش رنگ را با زرد، سفید، گلی، سبز، آبی و مشکی ببافد یا اول یا آخر کار، آبی را تکرار کند. 

امروزه پای فناوری به این صنعت نیز باز شده و امکانات نرم افزاری رایانه ای طراحی سیمایی دقیق تر و زیباتر را برای این پارچه ممکن می کند. اجرای عملیات طراحی و رنگ آمیزی به بافندگان و صنعت گران این امکان را می دهد که بتوانند نتیجه خود را قبل از انجام بافت ببینند و با سرعت بیشتری نسبت به تغییر و اصلاح آن اقدام کنند.

نقوش ترمه

نقش های ترمه قدیمی هستند و قدمت برخی از آنها به 400 تا 600 سال پیش می رسد. این نقش ها به صورت ارثی و از پدر به پسر و نسل به نسل به دست بافندگان امروز رسیده اند. شاید با شنیدن نام ترمه در ذهن همه ما طرحی از بته جقه نقش ببندد اما این پارچه نقش و نگارهای بسیاری دارد که در اینجا به رایج ترین آنها اشاره می کنیم:

بته جقه: کارشناسان بر این باورند که نقش بته جقه در ترمه از سرو ایرانی الهام گرفته شده که از نمادهای زرتشتی بوده است. از سرو به عنوان نشانه آزادگی ایرانیان یاد می شود که در طرح بته جقه از سر فروتنی، سر خود را خم کرده است. گاهی اوقات از جقه به عنوان نماد آتش نیز یاد می شود؛ آتش وابسته به نور و نماد خرد، عقل، حکمت و عرفان بوده است. از منظر آیین زرتشت، آتشی که درون آدمی را پاک می کند از راه اصول سه گانه اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک حاصل می شود.

عده‌ای دیگر دلیل این سرافکندگی را به گونه ای دیگر بیان می کنند، به نظر آنها سرو در دوران مزدکیان نشانه آزادگی بوده و پس از شکست، مزدک سر خود را از شرمساری خم کرده و به زیر انداخته است. 

در منابع مختلف، طرح ایرانی بته جقه را به چیزهای دیگری نیز تشبیه کرده اند که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد: آتش مقدس، نخل، بادام، گلابی و کیسه چرمی و حتا شیارهایی که رودخانه جومنا در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می کند. تنها سند قدیمی موجود از این نقش، یک قمقمه چرمی است که قدمت آن را نزدیک  به ۲۵۰۰ سال تخمین می زنند. این قمقمه در سال 1949 میلادی توسط باستان شناسان روسی از حفاری های دره پازیریک به دست آمده است.

برخی منشا اصلی طرح بته جقه را گل های دوره صفوی می دانند؛ این گل ها غالبا همان گل محمدی هستند و یک گل بزرگ در قسمت فوقانی بوته آنها دیده می شود. به مرور برای نشان دادن بزرگی و وزن زیاد، گل فوقانی را خمیده نشان دادند و  این حالت رفته رفته در میان طراحان رایج شد تا اینکه در اواخر قرن 18 و 19 میلادی به صورت بته جقه پدیدار شد. این طرح، کل بوته گل را از دست داد و فقط فرم آن در طرح باقی ماند.

با دقت بیشتر می توان دید که ساقه بته ها متصل به گیاهی هستند که به طور اریبی قرار گرفته است. در این طرح می خواستند که گیاه اصلی جلب توجه کند برای همین آن را از روی بته ها رد کرده اند. در طرح های ترمه، بوته ها متمایل به طرف چپ بافته می شوند و بوته های متمایل به طرف راست کمتر دیده می شوند. البته معمولا گل درشت متمایل به راست نیست و تنها یک شاخه از بوته است که به این جهت بافته می شود.

گل شاه عباسی: گلجام یا گل شاه عباسی گلی مقدس در نزد ایرانیان قدیم به شمار می رفت و نشانه طراوت در آسیا بود و از آن با عنوان نماد خورشید نیز یاد می شد. استفاده از طرح این گل به دوره هخامنشیان باز می‌گردد و دوره شاه عباس صفوی به اوج زیبایی خود رسیده است؛ به همین جهت لقب شاه عباس بزرگ را برای نام آن انتخاب کرده اند. نقوش شاه عباسی در شکل‌های ۴ پر، ۵ پر و ۶ پر در گردش‌های ختایی شکل می‌گیرند. ختایی به طرح و نقش‌ها و دسته‌های باریک و پیچ گل اتلاق می شود که نموداری از شاخه طبیعی گیاه را نشان می دهند. ترمه های یزدی اکثرا دارای نقوش راه راه یا دارای گله ای شاه عباسی هستند.

بته خرقه‌ای: بر روی ترمه ها گاه بته‌ای شبیه به کاج ولی از گونه بزرگ آن نقش می بندد که به دلیل بزرگی به بته خرقه معروف است. این طرح بیشتر در کرمان به کار می‌رود، قد کشیده ای دارد و انحنای کمی در آن دیده می شود. 

بته ترمه ای: بته‌ای هم شکل با بته‌های کاج که به صورت ساده، دوقلو و سه قلو بافته می‌شود و اندازه متوسطی دارد. گاه داخل بته تزییناتی همچون گل شاه عباسی و گل های چند پر نیز به چشم می خورد و ترکیب خاصی را به نمایش می گذارد.

بته کشمیری: وقتی دو بته کوچک و بزرگ کنار هم قرار گیرند و بته کوچک از کنار بته بزرگ بیرون آمده باشد، پارچه منقوش به بته کشمیری شده است. بته ها جدا از هم یا کنار هم، به صورت درهم یا منظم و در ردیف اریب و یک طرفه بافته می شوند و بین آنها را با نقش شکوفه تزیین می کنند.

 دیگر نقش‌های ترمه نیز عبارتند از: طرح جام، بته اژدری، رضا تركی، گلزار، قاب قرآن، خجسته، ‌تاجی، بته بادامی، بته سروی، بته گلزاری، بته بادامی، بته خوابیده، بته تاجی، بته کنگره ای، بته کلاغی، ترمه بند، نقش افشان بند، نقش لری و ...

از جمله ترمه بافانی که هنوز از نقش های قدیمی در ترمه های خود استفاده می کنند می توان از شیمیائی، حاجی علی آقا خجسته، استاد غلام صنعتی و علی محمد دوست حسینی نام برد. 

انواع ترمه

ترمه مانند بسیاری از محصولات دیگر نساجی، انواع مختلفی دارد که در اینجا اشاره کوتاهی به آنها می کنیم:

*شال چارقدی: این نوع ترمه دارای ابعاد 1.5 در 1.5 متر است و برای روسری یا بقچه از آن استفاده می شود. این نوع ترمه هم با طرح لچک ترنجی بافته می شود و هم نوع گل‌دار آن متداول است.

*شال راه راه: این ترمه در دو نوع است: شال راه راه پهن و شال راه راه باریک، که هرکدام کاربرد خاص خود را دارند و هر کسی بسته به سلیقه خود یکی را انتخاب می کند.

*شال کشمیری: ترمه با نقش بته جقه است که در یزد تولید می شود و احتمالا به خاطر بازار داغ آنها در کشمیر هند به این نام معروف شده اند. معروف ترین شال های کشمیری با نقوش بته جقه، شاخ گوزنی و درختی بافته می شوند.

*شال اتابکی: از نوع کشمیری است و از در بافت آن از پشم بسیار لطیف استفاده می شود.

*شال بندی: نقشه ای شبیه به لانه زنبور دارد و در داخل هر خانه یک گل یا یک بته بافته می شود.

*شال محرمات: نوعی شال راه راه است که راه های آن پهناهای متفاوتی دارند.

*شال زمردی: نوع اعلای شال کشمیری به شمار می رود و دارای زمینه ای نیلی رنگ است. این نوع ترمه با نقشه بته جقه و رنگ های بسیار زنده به‌خصوص رنگ سبز زمردی تولید می شود.

*شال کرمان: ترمه های بافت کرمان هستند که انواع مختلفی دارند.

*شال امیری: از انواع اعلای شال‌های کشمیری است که عموما با نقش بته جقه و شاخ گوزنی بافته می شود.

*شال یزدی: ترمه‌های بافت منطقه یزد هستند که با نقش راه راه یا گل‌های شاه عباسی بافته می شوند و ارزش بسیار زیادی دارند.

*شال کمربندی: نوع دیگری از شال کشمیری که هندی ها آن را به صورت لباس ساری می پوشیدند. معمولا در میان این شال ها طرح خاصی دیده نمی شود؛ اما در دو طرف آنها بته های بزرگ با چند رج حاشیه دیده می شوند. طول این شال ها حدود 275 و عرض آنها حدود 80 سانتی متر است. 

*شال رضوی: ظریف ترین و دقیق ترین شال کشمیری است که نقش بته های بزرگ در آن دیده می شود. این بته ها طوری طراحی می شوند که از زیر و روی یکدیگر عبور کنند. ظرافت تارها و تنوع رنگ ها نشان از آن دارد که این شال ها در قسمت های مختلف بافته و سپس به هم متصل می شوند؛ اما چنان مهارتی در جفت کردن ترمه ها به کار می رود که هیچ وقت متوجه نمی شوید که این شال یک تکه نبوده است.

جنس و رنگ ترمه

در ترمه مرغوب تار مورد استفاده باید از ابریشم طبیعی و گاه نخ پنبه باشد و برای پود این پارچه نیز از ابریشم، نخ و یا كرک استفاده می شود. نخ پود ترمه های اصیل ایران از کرک بسیار ظریف یا ابریشم طبیعی و نخ تار از جنس پنبه بود؛ اما نخ پود اکثر ترمه های امروزی از جنس ویسکوز ریون یکسره و تار آنها از جنس پنبه یا پلی استر است.

تا همین چند وقت پیش برای رنگ آمیزی پشم و كرک یا ابریشم ترمه‌بافی، از رنگ‌های طبیعی استفاده می شد و امروزه نیز این کار به صورت محدود رواج دارد. عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی، سیاه، قهوه ای، کرم و ... رنگ های غالب مورد استفاده در ترمه بافی هستند که از مواد طبیعی زیر به دست می آیند:

قرمز: روناس، برگ حنا، پوست بلوط، برگ سماق

نارنجی: روناس

زرد: ریشه توت، برگ چای، پوست درخت سیب، زردچوبه، برگ توت و برگ مو (زرد روشن)، اسپرک

قهوه‌ای: برگ حنا، پوست گردو، برگ چای، برگ سماق، پوست بلوط، پوست انار، پوست درخت سیب

آبی: گل زعفران

خاکستری: پوست گردو، پوست انار

بنفش، سیاه: کنده درخت بقم 

آبی روشن تا سورمه ای تیره: نیل

سبز: اسپرک

تارهای ترمه باید همگی دارای یک رنگ و از یک جنس باشند و انتخاب رنگ تنها در مورد پودها صورت می گیرد؛ به عبارت دیگر زمینه همیشه ثابت است و تنها در متن آن رنگ های مختلف دیده می شود. در گذشته مهم ترین و پر مصرف ترین رنگ در ترمه رنگ نیل بود و می توان گفت که در تمام ترمه ها به نحوی رنگ نیلی به کار می رفته است. بعد از نیلی رنگ زرد اسپرک جایگاه خاصی داشت و رنگ های به دست آمده از ریشه رناس هم در رده بعدی قرار داشت. این سه رنگ متضاد یکدیگر هستند؛ اما هماهنگی خاصی با یکدیگر دارند و رنگ هایی زنده را به نمایش می گذارند.

مراحل بافت ترمه

 در اینجا مراحل بافت این پارچه را به صورت قدم به قدم مرور می کنیم:

1- تهیه مواد اولیه

پشم سفید رایج‌ترین پشم مورد استفاده در ترمه بافی است چرا که به راحتی به رنگ دلخواه در می آید. پشم ترمه باید مرغوب و دارای الیاف بلند باشد. پشم گوسفندان ایران و کشمیر نرم و محکم و تا حد زیادی براق و سفید هستند و از مرغوب ترین پشم ها به شمار می روند. بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها، شکم، پشت گردن و سر و ساق پای آن قرار دارد و معمولا پشم همین قسمت ها برای بافت ترمه استفاده می شود.

2- شستن و سفید کردن پشم

 پس از تهیه مواد اولیه، باید قبل از رنگ آمیزی، پشم از چربی و چرک موجود و محلول در آن پاک شود. معمولا پیش از چیدن پشم گوسفندان، حیوان را 10 دقیقه در آب می‌شویند. پشم را با مواد مخصوص خیس می کنند و چندین بار با آب می‌شویند تا ناخالصی‌ها پاک و پشم براق شود. 

پس از شستن پشم با استفاده از یکی از این دو روش آن را سفید می کنند؛ پشم‌ را در چمنزار پهن کرده تا با جذب شبنم و تبخیر آن سفیدتر شود و یا با استفاده از مشتقات گوگرد آن را سفید می کنند.

3- ثابت کردن رنگ و رنگرزی

پس از سفید شدن پشم ها باید آنها را رنگ آمیزی کنند که یکی از مهم ترین مراحل برای بافت ترمه به شمار می رود. رنگ هایی که مستقیما به‌ کار برده شوند از دوام و ثبات کمی برخوردارند و برای رفع این مشکل باید از موادی به نام دندانه استفاده شود. دندانه ماده ای شیمیایی معدنی است که بر توانایی جذب رنگ در پشم می افزاید. رایج ترین دندانه‌های مورد استفاده در ایران عبارتند از: مواد معدنی شامل زاج سفید، قلع، روی، کلر، سرب و سولفات‌های دیگر و مواد گیاهی شامل مازوج و برگ سماق و ... 

پیش از این به رنگ ترمه‌های ایرانی و گیاهی بودن آنها اشاره کردیم. در این مرحله پارچه ها به رنگرز سپرده می شوند تا به رنگ های مختلف درآیند.

4- چله‌کشی و چله دوانی

چله کشی در ترمه بافی مانند بافت سایر منسوجات دست بافت اما با نخ مشکی صورت می گیرد. در این مرحله باید تعداد كل سرنخ تارها محاسبه شود كه بستگی به عرض پارچه و تراكم تار در هر یک سانتی‌متر آن دارد؛ هر چه تراكم افزایش یابد، باید مقدار كل سرنخ تار نیز بیشتر شود. در اصطلاح چله كشی به هر 80 سر نخ یک چله گفته می شود؛ به عبارتی اگر ترمه‌ای 2400 سرنخ داشته باشد تار آن 30 چله است. در این صورت برای چله دوانی باید 1 چله (80 نخ) سرنخ آماده شود. این سرنخ ها را در حالت طولی و به صورت مساوی كنار هم 30 دفعه می‌دوانند تا 2400 نخ را آماده کنند و در نهایت 2400 سرنخ را با هم چله پیچ می کنند.

بر روی زمین دستگاهی چوبی به نام "چری" قرار دارد که در زبان چله کشی به "زری" معروف است. روی این دستگاه میله هایی وجود دارد که تعداد آنها بستگی به میزان نخ دارد. در دیوار رو به رو دو چوب عمودی به فاصله 5 متر زده می شود که روی آنها نیز میل هایی قرار دارد. ماسوره را روی یکی از این میله ها می گذارند و نخ آن را می کشند تا به یکی از چوب های دیوار رو به رو برسند. نخ را دور یکی از میله ها می پیچند و می کشند تا به میله بعدی برسند. به هر یک میله صدبار نخ می پیچند.

 5- ماسوره پیچی

تبدیل كلاف های نخ به دور ماسوره را ماسوره پیچی می‌گویند كه بخشی از چله‌کشی محسوب می شود. در یزد این کار را توسط دستگاهی به نام چرخ و چرخه كن یا چرخ كن انجام می دهند. كلاف نخ را بر روی دستگاه چرخه كن می اندازند و سپس سر كلاف را بر روی دوک (ماسوره خالی) سوار می کنند. بافندگان اقدام به چرخاندن دستگیره چرخ در كنار دستگاه چرخه كن می‌کنند تا چرخ را به گردش در آورند و در نهایت نخ بر روی شیارهای منظم تعبیه شده بر روی ماسوره بپیچد و در اصطلاح پر شود. سپس دوک را در داخل ماكو قرار می دهند و اقدام به بافتن می کنند.

برای ابریشم از عمل ابریشم تابی بهره می برند و در طی این کار با استفاده از ابزارآلات ویژه‌ای همچون چرخ، نی هوا، ماسوره‌كن و كونه بینی آن را می تابانند. ابتدا هر رشته از كلاف‌های ابریشم را می گیرند و بر سر یک نی چرخ می‌اندازند. سپس سر دیگر آن را به طرف نی هوا می‌آورند و از داخل حلقه بلوری آن عبور می دهند. سر رشته را روی ماسوره خالی كه دوک فولادی وسط آن قرار داشت و به چرخ متصل بود، می‌گذاشتند که به‌وسیله ماسوره وركن به حركت در می‌آمد و از ابریشم پر می شد.

6- بافت

برای بافت ترمه از دستگاه بافندگی استفاده می شود که تقریبا شبیه سایر دستگاه‌های نساجی سنتی و از جنس چوب است. این دستگاه در منطقه ترمه باف و توسط صنعتگران بومی ساخته می شوند. این نوع دستگاه‌ها به چهاروردی معروف است که وردها در آن توسط پدال های زیر پای بافنده حرکت می کنند. 

هر دستگاه ترمه به یک گوشواره کش (شاگرد) احتیاج دارد. ترمه باف در پشت دستگاه می نشیند و گوشواره‌کش در بالای آن قرار می‌گیرد. انتخاب و تعیین نخ‌های مخصوص جهت ایجاد نقش بر روی پارچه و هدایت نخ ها به پایین برای انجام کار بافت بر عهده گوشواره کش است و نقوشی که بر روی ترمه‌های ایرانی خودنمایی می کنند از همکاری گوشواره‌کش با استادکار به دست می آیند. در فرش بافی خواندن نقش با رنگ صورت می گیرد مثلا گفته می شود "سبز و قرمز و گلی جای خود زده شود" ولی در ترمه بافی از شماره استفاده می کنند.

در گذشته بافنده ﺍﻯ که در ﭘﺎﻳﻴﻦ دستگاه بود شماره ها را می خواند و شخصی که به عنوان گوشواره کش بالا بود همان شماره ها را می کشید. مثلا ۹،۲۸،۵،۱۰. وقتی گوشواره کش شماره ها را می کشید بافنده پود را می کشید و بعد از بافت آن را دفتین می زد تا کار محکم شود. برای پود دوم یک سری شماره دیگر خوانده می شد. ممکن بود بعضی شماره ها سر جای خود بماند و تنها برخی جابه جا شوند. این روند ادامه پیدا می کرد تا کار تکمیل شود. 

بافت ترمه با دستگاه‌های سنتی وقت، دقت و مهارت فراوانی می طلبد و به کمک آنها می توان حدود 20 الی 25 سانتی‌متر ترمه مرغوب در 8 ساعت کار مفید تولید کرد. امروزه با استفاده از دستگاه ژاکارد که کار گوشواره‌کش را انجام می‌دهد، تولید به حدود 100 سانتی متر افزایش یافته است. 

فضای مورد نیاز

ترمه بافی نیاز به مکان هایی برای انجام کار دارد که عبارتند از:

كارگاه بافندگی با حداقل فضایی به ابعاد 4*4*6 متر که روشنایی آن باید از حداقل دو پنجره یا نور گیر یا از طریق شیشه‌های رنگی تعبیه شده در سقف تامین شود. كف كارگاه باید با ریگ، خاک یا آجرهای مربع شكل سنتی مفروش شود.

فضای چله كشی ماسوره پیچی و... به  ابعاد تقریبی 3*2 متر

محل نگهداری مواد اولیه با ابعاد 2*2 متر برای نگهداری و ذخیره مواد مورد نیاز بافت از جمله كلاف‌های نخ و ابریشم مصنوعی جهت تار و پود ترمه، شریت، جوجه، دستگاه چرخ و چرخه‌كن، ماكو، ماسوره و ...

كاربرد ترمه در گذشته و امروز

در گذشته دوختن لباس های فاخر، اشرافی، پرده، جانماز، خلعتی و...  با استفاده از ترمه انجام می شد و امروزه این پارچه زینت بخش مبلمان، پشتی و رومیزی و ... شده است. پارچه ای که زمانی در انحصار رجال و اشراف و پادشاهان بود حالا در میان اقشار متوسط و بالای جامعه به عنوان هدیه در عروسی ها و در اعیاد و مراسم رسمی و خانوادگی رد و بدل می شود. 

نگهداری از ترمه 

ترمه به دلیل تراکم زیاد پودهایش یک مقاومت نسبی مطلوب دارد و در مجموع پردوام تر از سایر پارچه هاست؛ اما با این وجود، نور و رطوبت از بزرگترین عوامل آسیب زننده به این پارچه به شمار می روند و موجب رنگ پریدگی ترمه می شوند. قسمت های سیاه این پارچه در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیه قسمت ها هستند و به راحتی آنها را جذب می کنند.

حشره بید نیز یکی از دشمنان ترمه و این پارچه مانند همه پارچه‌های پشمی باید در برابر بیدزدگی محافظت شود. متداول ترین روش استفاده از نفتالین است.

معمولا ترمه با آستری و یراق همراه است و شستن آن با آب به محصول آسیب می زند. از سوی دیگر دمای بالای آب و مواد شیمیایی موجود در مواد شوینده نیز مناسب ترمه نیست. بنابراین تنها راه برای شستشوی ترمه خشکشویی است.

معیار ارزش ترمه

تعداد رنگ نخ استفاده شده در بافت ترمه و همچنین تراکم بافت تعیین کننده ارزش ترمه است. هرچه تعداد رنگ ها در یک ترمه بیشتر باشد ارزش آن ترمه بالاتر می رود. اگر ترمه ها تعداد رنگ یکسانی داشته باشند طرح و تراکم بافت تعیین کننده ارزش آنها خواهد بود. هرچه تنوع رنگ و تراکم ترمه بیشتر باشد ارزش بیشتری برای آن قایلند.

سخن آخر

به دنیای رنگارنگ صنایع دستی ایران رفتیم و یکی از هنرمندانه ترین جلوه های آن را دیدیم. قبل از ورود پارچه ها و منسوجات بافت كارخانه های ماشینی غرب به ایران، ترمه بافی رونق چشمگیری داشت و تعداد دستگاه های بافندگی در یزد به حدود 500 تا 700 دستگاه می رسید؛ اما امروزه این صنعت نفس های آخرش را می کشد. بد نیست که با خرید این دست بافت زیبا از هنرمندان، کمکی برای جان گرفتن دوباره این صنعت باشیم.

آیا با این هنر آشنایی داشتید؟

تا به حال پارچه ترمه خریداری کرده اید؟

تجربه های خود را با ما به اشتراک بگذارید...